Definicja DRAMATY ZAPOLSKIEJ

Co znaczy DRAMATY ZAPOLSKIEJ: Twórczość dramatyczną rozpoczęła Zapolska od adaptacji na scenę znanych powieści (Chaty za wsią Kraszewskiego 1884), własnych utworów (Małaszka 1886), licznych przeróbek sztuk obcojęzycznych na potrzeby teatrów ogródkowych czy objazdowych, gdzie występowała. Te pierwsze nieoryginalne prace były dla młodej adeptki teatru wstępną szkołą dyscypliny konstrukcyjnej, właściwego dozowania efektów, projektowania rozkładu akcentów i dynamiki, budowania żywych postaci. Pierwszym scenicznym gatunkiem, którym zainteresowała się Zapolska, był melodramat, cieszący się sporym wzięciem pośród mniej wybrednej publiczności, dla której z początku zmuszona była pisać. Skądinąd również w swojej późniejszej twórczości Zapolska chętnie sięga do efektów melodramatycznych, kontrastujących z drapieżnością jej naturalistycznych tekstów. Kilkuletni pobyt Zapolskiej w Paryżu (1889-1895) umożliwił jej bezpośredni kontakt z awangardowymi scenami, wprowadzającymi w życie założenia nowego dramatu, sformułowane poprzez Zolę (Le naturalisme au theatre; Nos auteurs dramatiques), a w praktyce określające strukturę sztuki pt. Teresa Raquin. Teatr naturalistyczny (podobnie jak proza) oddalał się od sztucznej konstrukcji akcji (intrygi), bez reszty wiążącej uwagę widza, lecz niewiele prawdopodobnej, tak jak i uwikłane w tok zawiłej akcji, abstrakcyjne sytuacje i ludzkie charaktery. Ambicją całej literatury naturalistycznej było "pisanie z natury", naśladowanie nieśpiesznego tempa życia, zwyczajnych, codziennych, powtarzających się wydarzeń, którym rzadko towarzyszy aura sensacji, niespodzianki, zaskoczenia. Prostota fabuł dramatycznych naturalistów posuwa się więc aż do konstruowania luźno zespolonych "scen z życia". Na tle naturalnej logiki rozwoju wydarzeń zarysowują się prawdopodobne charaktery. Pogłębienie psychologii postaci dokonuje się dzięki podporządkowaniu "dziania się" na scenie, tła, wypowiedzi, mimiki, gestu bohaterów - głównemu celowi, jakim była wielostronna badanie charakterów. To zadanie najdoskonalej spełniała powieść - nic więc dziwnego, Iż naturaliści wprowadzili do swoich dramatów obiekt epicki (na przykład zamierzona statyczność scen, obmyślona i wypracowana scenografia, odrębna dla każdej sztuki, obowiązek wszechstronnej pracy aktora nad rolą - analityczne studium kreowanego charakteru). Wszystko to miało służyć stwarzaniu wiernego obrazu życia na scenie. Obyczaj przerabiania na dramaty utworów powieściowych jest pochodną teatralnej doktryny naturalizmu. W latach 80. i 90. XIX w. masowo dokonywano we Francji adaptacji na scenę powieści prekursorów albo koryfeuszy naturalizmu: braci de Goncourt, A. Daudeta, E. Zoli. Z Théâtre Libre współpracowali trzej byli członkowie ekipy Medanu: P. Alexis, H. Ceard, L. Hennique. Zapolska poznała słynnego reżysera naturalistę André Antoine´a, zaangażowała się do jego Théâtre Libre (1892), występując pośrodku trzech lat w paru małych rólkach; nawiązała także kontakt z modernistyczną sceną Théâtre de l´Oeuvre (1895). W Paryżu nie osiągnęła znacznych triumfów aktorskich. Zebrała jednak nie dający się przecenić pieniądze doświadczeń, który ze sprawnej producentki przeróbek i tendencyjnych powieści uczynił najwybitniejszą autorkę realistycznych dramatów obyczajowych Młodej Polski.
Twórczość dramatyczna Zapolskiej rozwijała się w kilku kręgach tematycznych. Do wspomnianych już inicjalnych adaptacji dołączyła opracowania własnej prozy: Kaśkę Kariatydę (1895) i Żabusię (1897). Oba dramaty dotyczą szeroko pojmowanej problematyki socjalnej i obyczajowej; Żabusia otwiera serię antymieszczańską, gdzie pojawią się pozycje równie znakomite: Moralność pani Dulskiej (1907); Ich czworo (1907); Panna Maliczewska (1910); komedia salonowa Skiz poruszająca temat czworokąta małżeńskiego (1909). Poetyka tych utworów ewoluuje od tendencyjnego melodramatu w Kaśce Kariatydzie do satyrycznej komedii z elementami techniki naturalistycznej w dalszych sztukach.
Drugim tematem Zapolskiej była obyczajowość i moralność nadal egzotycznego dla Polaków środowiska żydowskiego. Idąc w ślady Orzeszkowej, próbuje przybliżyć widzom problemy proletariatu żydowskiego w melodramatach napisanych dla teatrzyków ogródkowych. To są: Małka Szwarcenkopf (1897) i kontynuacja tej sztuki: Jojne Firułkes (1898). Ciekawa koncepcja psychologii głównej bohaterki, dbałość o przedstawienie "kolorytu lokalnego", próba analizy niekorzystnych zjawisk socjalnych w żydowskim getcie (nędza, występki, anachroniczne sposoby wychowawcze w hederze) składają się na pozytywny bilans tych sztuk - mimo ich oczywistych intencji umoralniających, nieprawdopodobieństw charakterologicznych i sytuacyjnych ("nawrócenia" w dramacie Jojne Firułkes) i łzawych efektów. Naukowcy normalnie traktują z rezerwą dramaty Zapolskiej o tematyce patriotycznej. Rodzaj talentu autorki, czerpiącej swój materiał z obserwacji wybitnie nieobiektywnej, satyrycznie zdeformowanej nie predestynował jej jakoby do kreowania postaci pozytywnych, otoczonych aurą powagi i patosu. Zwracano także uwagę, Iż Zapolska zmuszona była niekorzystnymi życiowymi uwarunkowaniami do pracy niestarannej i pośpiesznej - zaś ogromne tematy wymagają pogłębionych przemyśleń i precyzyjnego, technicznego opracowania. Toteż ze sporej ekipy dramatów, które cieszyły się na przełomie wieków znacznym rozgłosem, współczesna historia literatury "ocaliła" jednoaktówkę napisaną dla Heleny Modrzejewskiej: Jesiennym wieczorem - wstrząsającą historię żony zmarłego zesłańca, Lory, która ukrywa przed nienawidzącym ją teściem tragiczną prawdę o losie ukochanego syna. Sztuki obfitujące w aluzje do ogromnych tekstów literatury romantycznej (Dziadów, Anhellego, Kordiana), które w intencji autorki miały ją postawić w okolicy Sienkiewicza, gorzej zniosły próbę czasu. Tamten (1898) i Sybir (1899) wprowadzają nieobecną dotąd ideologię i politykę. Wątek konspiracji Adama Wielhorskiego (celowo niezbyt określonej) autorka próbuje dodatkowo umotywować wplątując w akcję przedmioty sensacyjne i erotyczne i przedstawiając konflikt związków emocjonalnych bohatera z matką i narzeczoną. Heroiczna problematyka razi w melodramatycznej, uproszczonej oprawie. Natomiast w Sybirze dała Zapolska ambitną w założeniu panoramę społeczeństwa rosyjskiego na Syberii: chłopów, sołdatów, urzędników, określających własną ludzką miarę stosunkiem do polskich zesłańców. Schematyczna psychologia zbiorowości, zaprezentowana w dramacie zaowocowała sensacyjnymi i melodramatycznymi chwytami - chwiejne nastroje tłumu każą mu się na początku opowiedzieć po stronie zbuntowanych zesłańców; łapówki i zagrożenie karą wywołują zdradę i morderstwo na prowodyrze buntu - Zdanowskim. Problematykę polityczną podejmowała bez powodzenia w sztuce: Czterdziesty pierwszy Czerkies. Bodaj jedyny Feldman zauważył, Iż "Tamten był świetny w obrazowaniu psychologii rosyjskiej i świetnie zrobiony" (1985: 212). Ta rzetelna praca teatralna mimo wszystko pozwala z zajęciem oglądać i dzisiaj nawet słabsze dramaty Zapolskiej.
Bezbłędne wyczucie wymagań sceny i talent rasowej realistki zdecydowały o niesłabnącym od stu lat powodzeniu Żabusi. Współcześni widzieli w tym dramacie replikę słynnej Paryżanki H. Becque´a, którą w Polsce wystawiły warszawskie "Rozmaitości" (1891) i Tadeusz Pawlikowski w Krakowie (1895). Temat hipokryzji w środowisku zamożnego mieszczaństwa był w tym czasie poruszany w sztukach polskich i obcych; nikt jednak, poza Becque´m i Zapolską, nie zaatakował go z taką demaskatorską pasją. Histeryczna reakcja krytyki literackiej na tę sztukę, nie mającą rzekomo realistycznych podstaw w wypadku polskiej rodziny, spowodowała, Iż Żabusia odniosła zasłużony efekt dopiero w 20 leciu międzywojennym. Wybitna kreacja bohaterki tytułowej, kobiety pełnej nieodpartego uroku i kompletnie niemoralnej - to wyzwanie dla aktorek. Żabusia zdradza męża, aczkolwiek jest on jej bliski, podobnie jak i sama wygodna organizacja małżeńska. Słodka, dobra, promieniująca ciepłem, wdzięcznie infantylna bohaterka owinęła sobie całą rodzinę wokół palca. Zwierciadłem jej charakteru jest przytulne mieszkanie, pełne bibelotów, zabawek i kwiatów. Mieszczańska Gemutlichkeit tego domu to istna pułapka na naiwnych i prostodusznych. A więc wszystkich - poza zasadniczą, nieprzyjemną Marią, siostrą Bartnickiego (Raka). Ta rezonerka moralizującej autorki swoim komentarzem obniża wartość sztuki, która swą świetność osiąga dzięki właściwemu Zapolskiej "bajecznemu darowi obserwacji". Maria chce zdemaskować szwagierkę, lecz wycofuje zarzuty zrozumiawszy, jak zrani zakochanego brata, który woli pozostać ślepy. W atmosferze słodkiego zakłamania wyrasta dziewczynka (Nabuchodonozor), którą od czasu do czasu, podobnie jak innymi ludźmi, "bawi się" matka. Wspólnie z postacią Marii pojawia się problem relacji do prawdy, podejmowany bezkompromisowo w Dzikiej kaczce Ibsena (1884). Wybitna konstrukcja sztuki, funkcjonalność dekoracji i dialogów bohaterów ("domowy", intymny język, pełen zdrobnień i udziwnień), ograniczenie liczby głownych postaci do czterech: Żabusia, Rak, Maria, kochanek Żabusi (i zarazem narzeczony Marii), rodzice i dziecko Żabusi na dalszym planie, badanie psychologiczna jako kluczowy cel - to zalety dramaturgii naturalistycznej.
Im również zawdzięcza swój triumf Moralność pani Dulskiej (1906 wyst., 1907 wyd. książk.). Ich czworo (1907) to następny dramat dla rodziny, gdzie Zapolska konfrontuje w osobach Męża i Żony dwa środowiska socjalne, dwa rodzaje kultury i mentalności, które nie mają szans na porozumienie. Mąż to uczony o wyrafinowanej inteligencji, który zabłąkał się w otoczeniu pozostającym na poziomie magla. Jego potrzeby umysłowe i wysokie normy etyczne ignoruje i parodiuje przyziemna, niemoralna Żona. Romans Żony z Kochankiem (Fedyckim) i nieufna sympatia, która przywiązuje Męża do Mani, tworzą w tym dramacie pozory istotności trójkąta (czy czworokąta) małżeńskiego. Tym wspólnie jednak na plan pierwszy wysuwa Zapolska problem kulturowego niedopasowania ludzi słabych, niemądrych, egoistycznych, którego ofiarą pada dziecko pozbawione oparcia (oszczędnie, bez sentymentalizmu nakreślona postać Lili). Osobliwością realistycznego dramatu jest symboliczna rama kompozycyjna z wieloznaczną postacią Mandragory (ukłon Zapolskiej w stronę modnej poetyki).
Panna Maliczewska (1912) to udany dramat, gdzie autorka wykorzystuje swoje doświadczenia z okresu aktorskiego terminowania. Walka o rolę jest dla Stefki walką o przeżycie; przyjęcie hańbiącego statusu utrzymanki jest koniecznością dla początkującej aktorki, okazją dla jej z pozoru przyzwoitych protektorów. Ze współczuciem przedstawia Zapolska środowisko proletariatu (Edek Kulesza, Żelazna, Michasiowa), z którym Stefka dzieli nędzę. Z ironicznym dystansem pokazuje bezduszność filantropii, którą uprawiają żony i narzeczone "protektorów" Stefki. Skłonna do podejmowania "anarchistycznych tematów" (Grzymała Siedlecki) Zapolska zwróciła uwagę na dramatyczną sytuację ówczesnych aktorek, klepiących biedę i narażonych na socjalny ostracyzm. Stefka to następna po mistrzowsku wycieniowana, oryginalna żeńska kreacja Zapolskiej.
Skiz (1908) - świetnie skonstruowana komedia salonowa, przedstawiająca z humorem i brawurą flirt zaaranżowany poprzez dwa małżeństwa: jedno ze dużym stażem, znudzone sobą i parę nowożeńców. Wbrew oczekiwaniom, zagrożona partnerka triumfuje nad młodszą rywalką, co zawdzięcza znajomości charakteru małżonka, subtelności i determinacji.
(Krystyna Kralkowska Gątkowska)
Zobacz także: MORALNOŚĆ PANI DULSKIEJ ZAPOLSKIEJ