Definicja DRAMATY SZANIAWSKIEGO

Co znaczy DRAMATY SZANIAWSKIEGO: Jerzy Szaniawski należy do klasyków dramaturgii polskiej XX w. Jego pisarstwo jest zjawiskiem oryginalnym w naszej poezji, o dość jednorodnym kształcie artystycznym, aczkolwiek niełatwym do zdefiniowania, gdy chodzi o typ dramaturgii. Wywodzi się z modernizmu, rozwijając młodopolskie motywy egzystencjalnych niepokojów, konflikty uczucia i rozsądku, marzenia i rzeczywistości - rozgrywane w aurze poetyckiej kameralności.
Inicjalne sztuki Szaniawskiego - od Murzyna (debiut 1917) po Ptaka - mają wspólną ideę: gloryfikację marzenia, piękna, tego, co niezwykłe i niepospolite, na przekór pozytywistycznym wymaganiom życia. Modernistyczny temat wzbogaca się kolejnymi wariantami: szarzyzna - egzotyka, cywilizacja - natura, prawda - zmyślenie. W komedii Murzyn pokazuje to gra młodej, pobudliwej wyobraźni wobec niecodziennego zjawiska, jakim jest pojawienie się czarnego chłopca w niewielkim prowincjonalnym środowisku. Swą obecnością w miasteczku, naturalnością i prymitywizmem obyczaju, samym swym czarnym istnieniem wnosi on niepokojący zamęt w mieszczański ład. Murzyn ze własną prowokacyjną "innością" urasta do rangi symbolu, staje się czytelnym znakiem wszelkiego antyfilisterstwa, aczkolwiek atak Szaniawskiego na filistra i miałkość, prozaiczność codziennego życia praktycznego przejmuje z Młodej Polski to, co było tam sztafażem literackim, regularnie tanim, udziwnionym i zmistyfikowanym. Identyczną rolę - igraszki realno fantazyjnej - spełnia lekkoduch w składzie płócien (Lekkoduch), pierrot zabłąkany w salonach fabrykanta skór (Papierowy kochanek) czy złocisty ptak wzlatujący nad ospałym miasteczkiem (Ptak). Motywowi antymieszczańskiej kpiny towarzyszy programowy estetyzm, programowa malowniczość jako słowo tęsknot za innym, barwniejszym życiem. Tło środowiskowe jest konkretne, wyraziste, lecz realność przedstawionego świata rozbija literatura i osobliwa atmosfera tych komedii, kompensując pewną nieokreśloność czy mgławicowość treści.
Spośród pierwszych sztuk tylko w Ewie Szaniawski stara się dotrzeć do głębszych pokładów problematyki intelektualnej epoki. W jawnej konfrontacji jednostki i usankcjonowanych, gotowych form myślenia i działania demaskuje się tu już nie mieszczański minimalizm, lecz pewne stałe cechy życia zbiorowego w ogóle. Krytyka społeczeństwa, zbiorowości będzie stałym motywem w tej dramaturgii, motywem, który szczególnie ostro zabrzmi jeszcze w - napisanym po ostatniej wojnie - Kowalu, pieniądzach i gwiazdach. Tak, jak w Ewie zbiorowość swymi wmówieniami, uproszczeniami, fałszywymi formułami ukrywała samooszustwo duchowe jednostki, tak w Kowalu tymi samymi uproszczonymi sądami niszczy człowieka uczciwego.
Poczynając od Żeglarza (1925), który otwiera dojrzałą dramaturgię Szaniawskiego, zawartość problemowa jego teatru bardziej się materializuje. Nie sprecyzowana bliżej gra wyobraźni konkretyzuje się w problemie wyobrażeń zbiorowych, w odkrywaniu ich wartości i pokrycia, w zagadce ich funkcjonowania. Poetyckie przypowieści wokół konfliktu czystego piękna z utylitaryzmem ustępują miejsca zainteresowaniu rozdźwiękiem pomiędzy legendą, mitem, wiarą a rzeczywistością; iluzją, pięknym zmyśleniem a prawdą. W sporze prawdy i bajki triumfuje ta ostatnia - jej właśnie przyznaje autor w Żeglarzu zwycięstwo. Prawdziwa wiedza o człowieku (a co za tym idzie także wiedza o manipulowaniu wykreowanym mitem) nie powinna burzyć pomnika, który mu się wznosi. Przeciw mitoburcy społeczeństwo uruchamia potężne siły szantażu - psychika zbiorowa, będąca sumą jednostkowych mitologii psychicznych, broni w ten sposób swej istoty, tradycji, sensu. I wbrew swemu dotychczasowemu imperatywowi nieustraszony śmiałek, na równi z przekupnymi dostojnikami, chyli głowę przed legendą, dostaje się w krąg jej magicznego działania. Mit o wspaniałym żeglarzu, kapitanie Nucie okazuje się piękniejszy artystycznie i piękniejszy moralnie od prawdy.
W nawiązaniu do żywych zagadnień współczesności, Szaniawski nie rezygnuje z właściwej sobie poetyki łagodnych półtonów, niedomówień i przemilczenia, sugestywnych nastrojów i subtelnej ironii. Przy tej finezyjności środków jego utwory proponują wszakże ustaloną wizję świata, której podstawa tkwi w konkretnej rzeczywistości, aczkolwiek całe jej ukierunkowanie zwraca się ku idealizacji zawartego w niej obrazu realnego życia. Próżno szukać tu konkretu politycznego, lecz da się w nich bez trudu odczytać klimat duchowy i ideowy tamtych lat.
Niebłahe znaczenie ma przez wzgląd na tym u Szaniawskiego refleksja natury socjalnej, trwale łącząca się zazwyczaj z nurtem refleksji egzystencjalnej. Świadczy o tym wymownie Żeglarz, gdzie doszło do głosu rozpoznanie wyższych wartości, jakie utrwalają się w micie. Ale z zadziwiającym realizmem potrafi również poeta ukazać różne aspekty władztwa pieniądza. Najlepiej może widać to w Fortepianie, gdzie rzeczywistość z całą natarczywością wdziera się do krainy artystycznych sublimacji. Fortepian to studium upadku mieszczańskich, lecz i ziemiańskich tradycji, a zarazem przenikliwa diagnoza zagrożeń ze strony kultury masowej.
W tym czasie pełni wyrazu nabierają także - zapowiadane przedtem - cechy i przedmioty dramatu psychologicznego. Od Murzyna począwszy, a na Dwóch teatrach skończywszy, wielokrotnie wspomina się u Szaniawskiego o Freudowskiej teorii snów i psychoanalizie. Mówi się o tym bądź wprost, bądź przez sytuację dramatyczną, lub w międzysłowiu sztuki. Wspominana początkowo werbalnie, spełniać będzie potem koncepcja freudowska istotną funkcję w filozofii Szaniawskiego, w filozofii jego bohaterów, lecz już w zmienionej postaci, przełożona na język tego teatru. Oddala on, warto zauważyć, demaskatorskie funkcje psychoanalizy, przejmując ją w wersji raczej złagodzonej i wykorzystując dla ugruntowania swej postawy moralistycznej. Znaczy tu tajemnicze życie wewnętrzne, podświadome, musujące wiecznym uczuciem tęsknoty, oczekiwanie czegoś nieokreślonego - stan, który przeżywają prawie wszyscy jego bohaterzy. Kłębiące się w człowieku instynkty powodują konflikty z otoczeniem, z potocznymi zasadami moralności - jak w Moście, Dziewczynie z lasu - lecz nie mogą prowadzić do jego zguby ani potępienia. Podświadomość freudowska ponura i w jakimś sensie groźna dla człowieka i jego kultury, dla bohaterów Szaniawskiego jest czymś, co potencjalnie może uszczęśliwić, nawet uszlachetnić. Część owego życia głębokiego, "wewnętrznego", transponuje gdyż Szaniawski w rzeczywistość "wyższą", metafizyczną. W skutku dochodzi do swoistego rozdwojenia: tajemnicze, nurtujące w człowieku życie wewnętrzne z mocą uszlachetniającą - i transcendentna, wyższa rzeczywistość ideału, szczęścia i spełnionego ładu moralnego, której usiłują dosięgnąć postacie. Nigdzie może nie ujawnia się to lepiej, jak w sztuce Adwokat i róże z jej oderwanym nieco maksymalizmem etycznym.
Po wojnie, poza wspomnianym Kowalem i Chłopcem latającym i dwiema etiudami dramatycznymi (Łuczniczka i Dziewięć lat), ogłosił Szaniawski jedną z najgłośniejszych i w najwyższym stopniu dyskutowanych sztuk naszego współczesnego repertuaru: Dwa teatry. W blisko trzydzieści lat po debiucie, stała się summą dramaturgii Szaniawskiego, wszystkich doświadczeń jego teatru. W świetnej dyskursywnej formie wypowiedział w niej własne artystyczne i filozoficzne credo.
Rodzajem autokomentarza i programu jest najważniejsza scena rozmowy Dyrektora Teatru Snów z Dyrektorem Teatru Małe Zwierciadło. Koncepcja złożonej, dwoistej rzeczywistości ludzkiej, która w niej została sformułowana, dostarcza uzasadnienia teatralnej estetyce. Z jednej strony psychiczna podświadomość i tajemnicza metafizyka, z drugiej - codzienna rzeczywistość, dokumentowana - w planie "teatru w teatrze" - poprzez czyste zdarzenia. Z rozmowy, jak i z przebiegu akcji wynika prawda pojednawcza, Iż w teatrze, który się będzie odradzał musi się znaleźć miejsce dla obu Dyrektorów. Potrzebna jest prawda naturalistyczna, powiada Szaniawski, którą dramaturg powinien ukazać - lecz ukazać subtelnie, taktownie, nie wprost, przez analogię, metaforę (metaforę powodzi, np.). I z zaznaczeniem drugiego, wyższego planu naturalistycznej prawdy, wyższego jej wcielenia. Planu rzeczywistości irracjonalnej, idealnej, gdzie naturalistycznym fabułom dopisuje się poetyckie i moralizatorskie zakończenia.
(Ewa Wąchocka)
Zobacz także: DRAMAT, TEATR