Definicja DRAMATY RÓŻEWICZA

Co znaczy DRAMATY RÓŻEWICZA: Pomimo wielu przedwczesnych prób zaliczenia Różewicza do historii pozostaje on nadal artystą powiększającym swój majątek, czego dowodem mogą być przeprowadzone "próby otwarte" Kartoteki z udziałem autora albo następne utwory poetyckie. W ten sposób zaprzecza Różewicz próbom porządkowania jego dzieł z myślą o stopniowym dochodzeniu artysty poprzez poezję i dramat do prozy (K. Wyka). Współistnienie w pisarstwie Różewicza szeregu gatunków wypowiedzi sugeruje raczej nie tyle kolejność wyczerpywania poprzez autora możliwości wyrazu artystycznego w obrębie poszczególnych rodzajów literackich, a raczej stanowi sposób przejawiania się głównego problemu omawianego dzieła, jakim są refleksje nad człowiekiem i stanem cywilizacji. Warto jednak podkreślić związki między liryką Różewicza (poetyka "ściśniętego gardła"; powściągliwy, pozbawiony metafor styl) a specyfiką języka jego dramatów. Jeśli pominiemy publicystyczny dramat o Marianie Buczku (Będą się bili), pierwszym, a zarazem w najwyższym stopniu znanym dziełem Różewicza, jest Kartoteka (powst. 1958-1959). Już pierwszy dramat pozwala określić charakterystyczną grupę zagadnień, które wypełnią następne utwory dramatyczne Różewicza: refleksje nad biografią pokolenia ("rocznik 20"), ustalenie głownych cech społeczeństwa XX w. (zarazem ocena cywilizacji współczesnej), a wreszcie konsekwentne określanie i realizacja zasad dramatu otwartego. Podobnie, jak i kolejne utwory, Kartoteka lokuje się poza kręgiem tradycji dramatu klasycznego, jak i awangardowego; podobnie, jak i w razie literaturze Różewicza, możemy mówić tu o powstaniu osobistej "różewiczowskiej" formy ("teatr realistyczno poetycki"). Paradoksalnie na pierwszy plan Kartoteki wysuwa się Bohater - postać mająca początkowo, odpowiednio z planami Różewicza, pozostać w bezruchu i milczeniu do końca sztuki. Bohater dla odbiorcy staje się elementem spajającym ciąg scen. Śledząc didaskalia, nie jesteśmy jednak w stanie określić ani jego wieku (7, 38, 40 lat), wyglądu, zawodu (dyrektor przedsiębiorstwa, kierownik operetki) czy także imienia; jego funkcję przejmują w sztuce regularnie inne postacie. Jest nikim, pozostając Każdym (Everyman); stanowi po trosze również upostaciowienie podmiotu lirycznego poprzednich utworów Różewicza. Bohater przyjmuje pozycję horyzontalną: ziewa, śpi, spędza chwilę na leżeniu w łóżku - przypadek ta, będąc wyrazem programowej bezczynności, równocześnie podkreśla dystans postaci do otaczającej ją rzeczywistości. Gdy z konieczności pojawiają się żadne działania Bohatera, wymuszone poprzez żądania innych postaci dramatu (Chór Starców), pozostają jedynie szczątkowymi i pospolitymi czynnościami: przysłuchiwanie się rozmowom, uczestniczenie w nich, picie kawy, egzaminy, robota. Niedziałanie Bohatera to jego sposób bycia, a zarazem metafora możliwego ludzkiego losu. Konsekwencją powyższego pojmowania roli postaci jest niedookreślona konwencja wypowiedzi - nie możemy sprecyzować, czy obserwujemy na scenie jawę czy sen: charakter i kolejność pojawiania się postaci może wiązać się z poetyką snu albo przeciwnie - może stanowić metaforę, chaotycznego i wymykającego się możliwości przekształcenia poprzez działanie, życia. Opierając się na wzmianek dotyczących losów Bohatera możemy spróbować określić jego biografię (zbieżną z losami autora) - to jeden z "ocalonych" (były partyzant), z tych, którzy przeżyli czas "spełnionej apokalipsy", a po czasie zagłady i chaosu uczestniczyli w powszechnym "klaskaniu". Jedyny prawdziwy świat pojawia się w reminiscencjach dotyczących czasów przedwojennych (postać Wujka), teraz świadomość absurdu otaczającej Bohatera rzeczywistości skazuje go na bierność: nie będąc dzieckiem, po utracie ideałów, odrzuceniu tradycji, nienawidzi swej egzystencji, trwa w poczuciu bezsilności. Wszystko, co zdarzyło się w jego życiu (również w aspekcie całego pokolenia), nie jest w stanie nadać sensu jego istnieniu. Rekonstruując biografię pokolenia Kolumbów, docieramy również do charakterystycznych cech człowieka współczesnego tkwiącego w pustce własnego bytu i poczuciu niemożności. Jedynym metodą ocalenia siebie, świadomości faktu istnienia, jest podjęcie gry z przeszłością i teraźniejszością: pojawia się zatem autoironia i autoszyderstwo, a również bohater podejmuje szereg groteskowo - absurdalnych działań (na przykład pozorne zabicie Chóru Starców). W Kartotece obowiązuje symultaniczność przestrzeni: scena jest równocześnie pokojem, ulicą, salą egzaminacyjną, kawiarnią. Zabieg mieszczący się w poetyce snu może być równocześnie odczytany jako próba syntezy naszej rzeczywistości, przypadkowej i stereotypowej. Towarzyszy temu synchroniczność czasu - przeszłość przeplata się z teraźniejszością, równocześnie uczestniczymy w dzieciństwie i wieku dojrzałym Bohatera. Charakterystyczny jest język utworu: czerpany z zasobów języka potocznego, operujący regularnie banałami, frazesami czy stereotypami wypowiedzi (celowa zbieżność z językiem prasy tego okresu; świadome wprowadzanie przedmiotów stylu szkolnego). Dezintegracji świata towarzyszy więc bezsilność języka wobec rzeczywistości; język przestaje służyć komunikacji, pozostaje jedynie metodą wyrazu pokawałkowanego i pozbawionego logiki wnętrza człowieka. Nadrealistyczno groteskowy sukces uzyskuje Różewicz wprowadzając parafrazy znanych dzieł literackich na przykład Mickiewicza, Wyspiańskiego, Kochanowskiego; podobną rolę ma, sprzeczny z tradycyjnie przypisywaną mu funkcją w dramacie antycznym, Chór Starców, nie podejmujący komentarza ani oceny, a w zamian operujący wyliczankami, przysłowiami czy bezładnymi potokami słów. Wpisanie w Kartotekę fragmentów dzieł literackich podkreśla nieprzydatność szablonowych form teatralnych do wymagań XX wiecznej rzeczywistości. Jednoczesne zastosowanie form realistycznycznych i poetyckich, poetyka snu, przedmioty nadrealizmu, groteski i parodii czynią z Kartoteki przykład dramatu absurdu. Wielopłaszczyznowość znaczeniowa, zmetaforyzowanie tekstu, brak wyraźnie określonego początku i końca, wariantowość (publikowanie z tekstem zasadniczym również późniejszych redakcji fragmentów) stają się wyrazem poszukiwania formy najodpowiedniejszej dla naszej rzeczywistości - obowiązki te spełnia kształt dramatu otwartego, będący połączeniem analizy sytuacji moralno egzystencjalnej ze zmaganiami oficjalnymi dramatopisarza. Ostatnio pojawiły się nowe próby odczytania Kartoteki - staje się ona utworem dotyczącym zagłady "duszy" w czasie formowania się nowego ustroju, utworem traktującym o chorobie ze Wschodu (J. Kłossowicz). Następnym, przeważnie przywoływanym utworem Różewicza, jest dramat Świadkowie lub nasza mała stabilizacja ?Xączący w sobie przedmioty farsy i groteski, tragizmu i komizmu. Tytuł ten bardzo błyskawicznie stał się określeniem stanu kultury polskiej lat 60., okresu "małej stabilizacji". Aspekt ekonomiczny - stabilizacja gospodarki, dająca złudną i przejściową świadomość "dorabiania się", stanowi dla Różewicza pkt. wyjścia do psychologiczno moralnej oceny występujących postaci - widoczne staje się skarłowacenie społeczeństwa, zanik wrażliwości uczuciowej, zacieranie wszelkich kontrastów, przerażające deformacje psychiki ludzkiej. Kłamstwo i hipokryzja stały się fundamentem życia - ustalenie fałszu świata to koniec stabilizacji. Zbliżona w wymowie jest Ekipa Laokoona, tym wraz z akcentem położonym na śmieszne oblicze "naszej małej stabilizacji". W obydwu powyższych dramatach człowiek ukazany jest jako jednostka zdominowana poprzez posiadanie; głównym uczuciem staje się strach przed stratą wszystkiego; postacie to ludzie okaleczeni, zredukowani wewnętrznie, kluczową ich troską jest zachowanie pozorów. Rozważania moralno egzystencjalne wypełniają następne dramaty: Wyszedł z domu, Stara kobieta wysiaduje. Pierwszy to utwór o prostej fabule: człowiek po utracie pamięci (upadek na ulicy) traktuje amnezję jako szansę na nowe życie. Dyskusja pomiędzy śmieciarzami a grabarzami dotycząca zmiennych rozkazów władzy (zakopany trup to nikczemnik, potem męczennik i tak dalej) staje się swoistą syntezą wiedzy o zmienności i amnezji - charakterystycznych cechach epoki. W obręb dramatu włączył Różewicz rozbudowane sceny baletowe - wizje senne ukazujące życie jako połączenie pożądań seksualnych i trawiennych. Stara kobieta wysiaduje posiada formę moralitetu dotyczącego niepohamowanego wzrostu populacji; cywilizacja ginie zalana nadmiarem śmieci, tytułowa postać stanowi symbol ostatecznej zagłady zdehumanizowanego świata. Połączenie tematyki estetycznej z moralno egzystencjalną następuje w dramacie Na czworakach; utwór wypełnia badanie mitu twórcy, ludzie sprowadzeni zostali do poziomu zwierząt biegających na czterech łapach i podobnie zachowujących się - tu również odnajdujemy alegoryczny wizerunek człowieka współczesnego. Na uwagę zasługuje również Białe małżeństwo, dramat rozwijający motyw tytułowy, skończony symbolicznym zatarciem różnic pomiędzy mężczyzną a kobietą, przywołaniem mitu androgyna. Odejście głodomora i Pułapka to sięgnięcie poprzez Różewicza do twórczości i postaci F. Kafki, następna próba zgłębienia tajemnic ludzkiej psychiki. Bogactwo dorobku dramaturgicznego Różewicza utwierdzone zostało również poprzez wydanie ekipy utworów określanych ogólnie mianem "teatru niekonsekwencji" albo "teatru niemożliwego" (na przykład Akt przerywany, Wzrost naturalny, Dramat postaw moralnych i inne); opisywana w nich absurdalność świata rozprzestrzenia się również na formę dramatu, podkreślając niezdolność sztuki teatralnej do oddania całości doświadczenia współczesnego człowieka.
(Ireneusz Szpara)
Zobacz także: DRAMAT; Literatura RÓŻEWICZA; TEATR