Co znaczy DRAMAT:
Dramat polski pomiędzy wojnami, w odróżnieniu do literaturze i prozy, okazał się mniej chłonny na przemiany, jakie w tym czasie, i przedtem, dokonywały się w dramacie europejskim. Słabe wpływ tendencji reformatorskich wywołane było specyfiką polskich uwarunkowań - ciążeniem tradycji, dominacją - mimo odzyskania niepodległości - modelu literatury narodowej, apologetycznym stosunkiem do "wieszczej" (romantycznej) spuścizny. Nie przyjął się u nas naturalizm w wersji artystycznie i myślowo pogłębionej, nie została także właściwie przyswojona lekcja Ibsenowskiego realizmu ani późniejsze rozwiązania, modyfikujące technikę realistyczną. Także gwałtownie rozwijające się po I wojnie nowe kierunki w sztuce i poezji - (zobacz) futuryzm, formizm, awangarda - nie miały, poza Stanisławem Ignacym Witkiewiczem (zobacz Dramaty Witkacego), poważniejszego wpływu na dramaturgię.
W dwudziestoleciu znacznym powodzeniem cieszą się jeszcze wzorce młodopolskie. Dowodem kontynuacji jest polska wersja ekspresjonizmu z typowym dla niej naśladownictwem formy misteryjnej, służącej teraz raczej wyrażeniu problematyki socjalnej. Temat rewolucji, skojarzony z treściami uniwersalnymi, odbił się szeroko w serii monumentalnych utworów K.H. Rostworowskiego: Miłosierdzie, Straszliwe dzieci, Zmartwychwstanie. Jego późniejsza Niespodzianka, współczesna tragedia z życia wsi osnuta na kanwie antycznej "tragedii losu", podejmuje z kolei problem moralny winy i kary. Stanowi pierwsze, najdojrzalsze ogniwo tryptyku, który dopełniają dalsze dwie części, Przeprowadzka i U mety. Przeciwny biegun ekspresjonizmu reprezentują dramaty E. Zegadłowicza, wykorzystującego w kreacji swej anarchizującej wizji świata motywy wierzeń ludowych i regionalny folklor beskidzki, między innymi w "sztuce chłopskiej" Lampka oliwna i baśni scenicznej Łyżki i księżyc.
O kontynuacji młodopolskich tradycji scenopisarskich świadczy także obficie rozwijający się poprzez cały moment dramat historyczny. Tradycjonalne pojmowanie historii, a również obojętność na innowacje zachodzące w tej dziedzinie na gruncie europejskim, sprawiły jednak, Iż mało jest wybitniejszych utworów w tym gatunku. Na tle dość stereotypowej produkcji (A. Nowaczyńskiego, Z. Nowakowskiego, F. Goetla i in.) prekursorskim zjawiskiem są trzy sztuki S. Przybyszewskiej z dziejów rewolucji francuskiej: Kwestia Dantona, Thermidor, Dziewięćdziesiąty trzeci, gdzie autorka z przenikliwą świadomością systemów polityki i historii rozważa fundamentalne dylematy rewolucji. W innej sferze nowy schemat - udramatyzowaną biografię wybitnego twórcy - wprowadza J. Iwaszkiewicz w sztukach o Chopinie (Lato w Nohant) i Puszkinie (Maskarada).
Linię dziedziczenia wyznacza wyraźnie twórczość Żeromskiego, który w powojennym sześcioleciu napisze aż cztery sztuki, stanowiące - w typie podejmowanych spraw - przedłużenie drogi rozpoczętej Różą i Sułkowskim. Zaangażowanie pisarza w kwestie narodowe i socjalne przynosi utwory sięgające do bolących wydarzeń historycznych - Turoń (o rzezi galicyjskiej w 1846 r.), jak także bezpośrednio odwołujące się do dziejów najnowszych - Powyżej śnieg bielszym się stanę (o wojnie 1919) i Biała rękawiczka, ukazująca powojenny kryzys moralny. Lecz dojrzały artystycznie obraz państwie po odzyskaniu niepodległości przedstawia dopiero ostatnia sztuka Żeromskiego - komedia Uciekła mi przepióreczka. Pokazuje zarazem próbę przeniesienia romantycznego idealizmu, który uosabia bohater, w nową rzeczywistość jako sposobność odnalezienia duchowego pomostu między dniem dzisiejszym i przeszłością Polski.
Żeromski związany jest z tendencjami realistycznymi międzywojennej dramaturgii, prowadzącymi się zasadniczo ku współczesności. W nurcie tym, w okolicy niego, znaczne miejsce zajmuje Jerzy Szaniawski (zobacz Dramaty Szaniawskiego), zresztą autor o zupełnie odmiennych zainteresowaniach. Łączy ironiczną obserwację współczesnych realnych spraw, ludzi i sytuacji - z relatywizującą rzeczywistość nieuchwytną aurą teatru poetyckiego. Analizę przeżyć i stanów psychicznych z dążeniem do idealizowania postaci dramatu, do ich odrealnienia, by podkreślić niemożność jednoznacznej i pełnej oceny ludzkich zachowań. Jego Żeglarz, Adwokat i róże, Most, Dziewczyna z lasu należą do największych wydarzeń literackich w ówczesnym teatrze.
Tendencje realistyczne, aczkolwiek niebagatelne, nie mają wszakże radykalnego wpływu na obraz całości dramaturgii okresu. Charakterystyczne jest raczej zdarzenie inne - degradacja szablonowych kanonów realizmu, jest to postępujący mechanizm przejmowania wzorów dramatu psychologiczno obyczajowego poprzez literaturę lżejszą, farsę i komedię bulwarową, która dominuje w teatralnym repertuarze. Dostarczycielami tego typu repertuaru są cieszący się sporym wzięciem autorzy: W. Grubiński, S. Krzywoszewski, S. Kiedrzyński, A. Grzymała Siedlecki. Próby odświeżenia gatunku komediowego przejawiają się we wprowadzaniu tematyki naukowej. W komediofarsach B. Winawera bohaterem jest regularnie uczony, uwikłany w perypetie, u podłoża których leży konflikt wiedzy czystej i zwykłego życia (Księga Hioba, Promienie FF, R.H. Inż.). Oryginalnym zjawiskiem lat 30. są komedie naukowe A. Cwojdzińskiego, popularyzujące modne w danym czasie teorie i poglądy. W scenicznej zabawie objaśniają między innymi teorię względności (Teoria Einsteina), psychoanalizę głębi (Freuda teoria snów), charakterologię Kretschmera (Temperamenty), inteligentnie wydobywając przy tym paradoks tych teorii. W latach 30. w wyniku zaostrzenia się niepokojących przejawów życia publicznego scenopisarstwo komediowe zwraca się również w stronę ideologii i polityki. Ciętą satyrę na groźne zakusy totalitarne przynosi Rodzina A. Słonimskiego; jego Murzyn warszawski podejmuje natomiast kwestię żydowską i w karykaturalnym zwierciadle ukazuje konsekwencje fałszywej asymilacji. M. Pawlikowska Jasnorzewska, znana i uznana jako autorka lekkiej obyczajowej komedii o niezaprzeczalnych walorach psychologicznych (Zalotnicy niebiescy, Egipska pszenica), pisze paraboliczną groteskę antytotalitarną Baba dziwo.
Na tle nurtów rodzimej dramaturgii uwydatnia się niezwykła pozycja S.I. Witkiewicza. W zestawieniu z połowicznością polskiej reformy naturalistycznej, a również w miarę niewielką rolą propozycji awangardy, prekursorski charakter tej twórczości zaznacza się dwukrotnie. Z jednej strony jako wydarzenie "osobne" w życiu literackim i teatralnym międzywojennej Polski, jedyne w tej dziedzinie piśmiennictwa, które odpowiada rzeczywistym możliwościom rozwoju, jakie wyłoniły się po 1918 r. Z drugiej, przez związki z ekspresjonizmem i - rozliczniejsze jeszcze - pokrewieństwa z nadrealizmem, jako część europejskiego ruchu odnowy dramatu - ważne ogniwo w procesie XX wiecznych przekształceń gatunkowych.
W cieniu dzieła Witkiewicza pojawiają się inne próby kształtowania nowych postaci dramatu. Jego odmianę formistyczną reprezentują miniaturowe burleski T. Czyżewskiego (Osioł i słońce w metamorfozie, Wąż, Orfeusz i Eurydyka); poetykę (zobacz) Awangardy Krakowskiej przeszczepia w utworze Szósta! Szósta! T. Peiper, jej kluczowy teoretyk; współczesną wersję neosymbolizmu proponuje J. Czechowicz (najdojrzalsza jednoaktówka Czasu jutrzennego). Tendencje lewicowe w kategoriach bliskich satyrycznej grotesce wyrażają W. Wandurski w Zgonu na gruszy i futurysta B. Jasieński w Balu manekinów. Ostatnim, nadzwyczaj dobitnym akcentem teatru awangardy jest W. Gombrowicza Iwona, księżniczka Burgunda, gdzie jej autor po raz pierwszy własne definicja Formy międzyludzkiej wpisuje w strukturę dramatyczną.
Poezja dramatyczna czasu wojny dzieli się na twórczość krajową i sztuki pisane na obczyźnie, z dala od doświadczeń okupacji. Na uwagę zasługują dwa dzieła młodych pisarzy debiutantów: K.K. Baczyńskiego Dramat i A. Trzebińskiego By podnieść różę, utrzymane w stylu Witkacego. Charakterystyczne, Iż w państwie okupacyjnej rzeczywistości nie analizuje się w bezpośrednim zapisie zdarzeniowym, ale dzięki alegorii, metafory, wykorzystując w tym celu wątki antyczne na podobieństwo klasycyzujących sztuk Giraudoux. Adaptują je T. Gajcy (Homer i Orchidea), A. Świrszczyńska (Orfeusz), L.H. Morstin (Penelopa). Na podobnej zasadzie sytuacje współczesne wpisuje się w uniwersalne motywy biblijne, co czyni J. Zawieyski (Mąż doskonały, powojenne Ocalenie Jakuba), bądź sięga po sprawdzone narzędzia groteski, jak w Święcie Winkelrieda J. Andrzejewskiego i J. Zagórskiego.
Ten trudny i najżywiej obchodzący temat pozostaje nadal w centrum zainteresowania pisarzy po wyzwoleniu. Przeważają wtedy sztuki nawiązujące do przeżyć i doświadczeń wojennych, czy także mówiące o przedłużeniach tej problematyki: powrotach z obozów i z emigracji, o konfliktach rodzących się z konfrontacji wczorajszych form życia z dniem dzisiejszym. Niewątpliwie jednak główne dokonania w dramacie tych lat to utwory dalekie od tak pojmowanej aktualności: Dwa teatry Szaniawskiego i Ślub Gombrowicza; oba zresztą, w całkiem różny sposób, polegające swą konstrukcję na technice metateatru. Szaniawski dwa obszary ludzkiej egzystencji - potoczną i tę, gdzie kryją się ważne wartości człowieczeństwa - przedstawia w dramatycznym kontrapunkcie teatru realistycznego i teatru poetyckiego. U Gombrowicza filozoficzna i psychologiczna opozycja tworzenia i bycia stwarzanym została ujęta jako konflikt - walka z Metodą - rozumianą tu jako konwencja teatralna.
(Ewa Wąchocka)
Zobacz także: TEATR
W dwudziestoleciu znacznym powodzeniem cieszą się jeszcze wzorce młodopolskie. Dowodem kontynuacji jest polska wersja ekspresjonizmu z typowym dla niej naśladownictwem formy misteryjnej, służącej teraz raczej wyrażeniu problematyki socjalnej. Temat rewolucji, skojarzony z treściami uniwersalnymi, odbił się szeroko w serii monumentalnych utworów K.H. Rostworowskiego: Miłosierdzie, Straszliwe dzieci, Zmartwychwstanie. Jego późniejsza Niespodzianka, współczesna tragedia z życia wsi osnuta na kanwie antycznej "tragedii losu", podejmuje z kolei problem moralny winy i kary. Stanowi pierwsze, najdojrzalsze ogniwo tryptyku, który dopełniają dalsze dwie części, Przeprowadzka i U mety. Przeciwny biegun ekspresjonizmu reprezentują dramaty E. Zegadłowicza, wykorzystującego w kreacji swej anarchizującej wizji świata motywy wierzeń ludowych i regionalny folklor beskidzki, między innymi w "sztuce chłopskiej" Lampka oliwna i baśni scenicznej Łyżki i księżyc.
O kontynuacji młodopolskich tradycji scenopisarskich świadczy także obficie rozwijający się poprzez cały moment dramat historyczny. Tradycjonalne pojmowanie historii, a również obojętność na innowacje zachodzące w tej dziedzinie na gruncie europejskim, sprawiły jednak, Iż mało jest wybitniejszych utworów w tym gatunku. Na tle dość stereotypowej produkcji (A. Nowaczyńskiego, Z. Nowakowskiego, F. Goetla i in.) prekursorskim zjawiskiem są trzy sztuki S. Przybyszewskiej z dziejów rewolucji francuskiej: Kwestia Dantona, Thermidor, Dziewięćdziesiąty trzeci, gdzie autorka z przenikliwą świadomością systemów polityki i historii rozważa fundamentalne dylematy rewolucji. W innej sferze nowy schemat - udramatyzowaną biografię wybitnego twórcy - wprowadza J. Iwaszkiewicz w sztukach o Chopinie (Lato w Nohant) i Puszkinie (Maskarada).
Linię dziedziczenia wyznacza wyraźnie twórczość Żeromskiego, który w powojennym sześcioleciu napisze aż cztery sztuki, stanowiące - w typie podejmowanych spraw - przedłużenie drogi rozpoczętej Różą i Sułkowskim. Zaangażowanie pisarza w kwestie narodowe i socjalne przynosi utwory sięgające do bolących wydarzeń historycznych - Turoń (o rzezi galicyjskiej w 1846 r.), jak także bezpośrednio odwołujące się do dziejów najnowszych - Powyżej śnieg bielszym się stanę (o wojnie 1919) i Biała rękawiczka, ukazująca powojenny kryzys moralny. Lecz dojrzały artystycznie obraz państwie po odzyskaniu niepodległości przedstawia dopiero ostatnia sztuka Żeromskiego - komedia Uciekła mi przepióreczka. Pokazuje zarazem próbę przeniesienia romantycznego idealizmu, który uosabia bohater, w nową rzeczywistość jako sposobność odnalezienia duchowego pomostu między dniem dzisiejszym i przeszłością Polski.
Żeromski związany jest z tendencjami realistycznymi międzywojennej dramaturgii, prowadzącymi się zasadniczo ku współczesności. W nurcie tym, w okolicy niego, znaczne miejsce zajmuje Jerzy Szaniawski (zobacz Dramaty Szaniawskiego), zresztą autor o zupełnie odmiennych zainteresowaniach. Łączy ironiczną obserwację współczesnych realnych spraw, ludzi i sytuacji - z relatywizującą rzeczywistość nieuchwytną aurą teatru poetyckiego. Analizę przeżyć i stanów psychicznych z dążeniem do idealizowania postaci dramatu, do ich odrealnienia, by podkreślić niemożność jednoznacznej i pełnej oceny ludzkich zachowań. Jego Żeglarz, Adwokat i róże, Most, Dziewczyna z lasu należą do największych wydarzeń literackich w ówczesnym teatrze.
Tendencje realistyczne, aczkolwiek niebagatelne, nie mają wszakże radykalnego wpływu na obraz całości dramaturgii okresu. Charakterystyczne jest raczej zdarzenie inne - degradacja szablonowych kanonów realizmu, jest to postępujący mechanizm przejmowania wzorów dramatu psychologiczno obyczajowego poprzez literaturę lżejszą, farsę i komedię bulwarową, która dominuje w teatralnym repertuarze. Dostarczycielami tego typu repertuaru są cieszący się sporym wzięciem autorzy: W. Grubiński, S. Krzywoszewski, S. Kiedrzyński, A. Grzymała Siedlecki. Próby odświeżenia gatunku komediowego przejawiają się we wprowadzaniu tematyki naukowej. W komediofarsach B. Winawera bohaterem jest regularnie uczony, uwikłany w perypetie, u podłoża których leży konflikt wiedzy czystej i zwykłego życia (Księga Hioba, Promienie FF, R.H. Inż.). Oryginalnym zjawiskiem lat 30. są komedie naukowe A. Cwojdzińskiego, popularyzujące modne w danym czasie teorie i poglądy. W scenicznej zabawie objaśniają między innymi teorię względności (Teoria Einsteina), psychoanalizę głębi (Freuda teoria snów), charakterologię Kretschmera (Temperamenty), inteligentnie wydobywając przy tym paradoks tych teorii. W latach 30. w wyniku zaostrzenia się niepokojących przejawów życia publicznego scenopisarstwo komediowe zwraca się również w stronę ideologii i polityki. Ciętą satyrę na groźne zakusy totalitarne przynosi Rodzina A. Słonimskiego; jego Murzyn warszawski podejmuje natomiast kwestię żydowską i w karykaturalnym zwierciadle ukazuje konsekwencje fałszywej asymilacji. M. Pawlikowska Jasnorzewska, znana i uznana jako autorka lekkiej obyczajowej komedii o niezaprzeczalnych walorach psychologicznych (Zalotnicy niebiescy, Egipska pszenica), pisze paraboliczną groteskę antytotalitarną Baba dziwo.
Na tle nurtów rodzimej dramaturgii uwydatnia się niezwykła pozycja S.I. Witkiewicza. W zestawieniu z połowicznością polskiej reformy naturalistycznej, a również w miarę niewielką rolą propozycji awangardy, prekursorski charakter tej twórczości zaznacza się dwukrotnie. Z jednej strony jako wydarzenie "osobne" w życiu literackim i teatralnym międzywojennej Polski, jedyne w tej dziedzinie piśmiennictwa, które odpowiada rzeczywistym możliwościom rozwoju, jakie wyłoniły się po 1918 r. Z drugiej, przez związki z ekspresjonizmem i - rozliczniejsze jeszcze - pokrewieństwa z nadrealizmem, jako część europejskiego ruchu odnowy dramatu - ważne ogniwo w procesie XX wiecznych przekształceń gatunkowych.
W cieniu dzieła Witkiewicza pojawiają się inne próby kształtowania nowych postaci dramatu. Jego odmianę formistyczną reprezentują miniaturowe burleski T. Czyżewskiego (Osioł i słońce w metamorfozie, Wąż, Orfeusz i Eurydyka); poetykę (zobacz) Awangardy Krakowskiej przeszczepia w utworze Szósta! Szósta! T. Peiper, jej kluczowy teoretyk; współczesną wersję neosymbolizmu proponuje J. Czechowicz (najdojrzalsza jednoaktówka Czasu jutrzennego). Tendencje lewicowe w kategoriach bliskich satyrycznej grotesce wyrażają W. Wandurski w Zgonu na gruszy i futurysta B. Jasieński w Balu manekinów. Ostatnim, nadzwyczaj dobitnym akcentem teatru awangardy jest W. Gombrowicza Iwona, księżniczka Burgunda, gdzie jej autor po raz pierwszy własne definicja Formy międzyludzkiej wpisuje w strukturę dramatyczną.
Poezja dramatyczna czasu wojny dzieli się na twórczość krajową i sztuki pisane na obczyźnie, z dala od doświadczeń okupacji. Na uwagę zasługują dwa dzieła młodych pisarzy debiutantów: K.K. Baczyńskiego Dramat i A. Trzebińskiego By podnieść różę, utrzymane w stylu Witkacego. Charakterystyczne, Iż w państwie okupacyjnej rzeczywistości nie analizuje się w bezpośrednim zapisie zdarzeniowym, ale dzięki alegorii, metafory, wykorzystując w tym celu wątki antyczne na podobieństwo klasycyzujących sztuk Giraudoux. Adaptują je T. Gajcy (Homer i Orchidea), A. Świrszczyńska (Orfeusz), L.H. Morstin (Penelopa). Na podobnej zasadzie sytuacje współczesne wpisuje się w uniwersalne motywy biblijne, co czyni J. Zawieyski (Mąż doskonały, powojenne Ocalenie Jakuba), bądź sięga po sprawdzone narzędzia groteski, jak w Święcie Winkelrieda J. Andrzejewskiego i J. Zagórskiego.
Ten trudny i najżywiej obchodzący temat pozostaje nadal w centrum zainteresowania pisarzy po wyzwoleniu. Przeważają wtedy sztuki nawiązujące do przeżyć i doświadczeń wojennych, czy także mówiące o przedłużeniach tej problematyki: powrotach z obozów i z emigracji, o konfliktach rodzących się z konfrontacji wczorajszych form życia z dniem dzisiejszym. Niewątpliwie jednak główne dokonania w dramacie tych lat to utwory dalekie od tak pojmowanej aktualności: Dwa teatry Szaniawskiego i Ślub Gombrowicza; oba zresztą, w całkiem różny sposób, polegające swą konstrukcję na technice metateatru. Szaniawski dwa obszary ludzkiej egzystencji - potoczną i tę, gdzie kryją się ważne wartości człowieczeństwa - przedstawia w dramatycznym kontrapunkcie teatru realistycznego i teatru poetyckiego. U Gombrowicza filozoficzna i psychologiczna opozycja tworzenia i bycia stwarzanym została ujęta jako konflikt - walka z Metodą - rozumianą tu jako konwencja teatralna.
(Ewa Wąchocka)
Zobacz także: TEATR
- Co znaczy DRAMATY ŻEROMSKIEGO:
- Porównanie interesował się dramatem od początków swojej pisarskiej drogi. Napisany w 1897 r. Grzech stanowiłby obiecujący wkład młodego autora do wczesnej etapy naturalistycznego teatru, gdyby wszedł wówczas do dramat co znaczy.
- Krzyżówka DRAMATY WYSPIAŃSKIEGO:
- Dlaczego należałoby mówić o dramaturgii albo o teatrze Wyspiańskiego. Jak nikt z ludzi jego epoki, predestynowany był do powstania kompletnie własnej, niepowtarzalnej, ogarniającej wszystkie przedmioty dramat krzyżówka.
- Co to jest DUMA O ŻÓŁKIEWSKIM:
- Jak lepiej nawiązującym do rapsodycznej opowieści szkockich bardów Julian Ursyn Niemcewicz zapoczątkował nowy gatunek poetycki. Tłem opowieści, w startowych partiach wzorowanej na poemacie J. Smitha Gaul (1780 dramat co to jest.
- Słownik DRAMATY WITKACEGO:
- Kiedy Witkiewicz należał do grona tych artystów, którzy znacząco wyprzedzają swój czas. W kilkadziesiąt lat jego twórczość przeszła znamienne koleje. Traktowany poprzez współczesnych, w najwspanialszym dramat słownik.
- Czym jest DZIEJOPISARSTWO:
- Od czego zależy dominowało jeszcze przeświadczenie o cykliczności dziejów (periodyzm). Dzieje świata ujmowano w model powtarzających się, harmonijnych faz, których stabilność zapewniać miał Logos - wieczny dramat czym jest.
Czym jest dramat znaczenie w Motywy literatura D .
