Definicja DEKADENTYZM

Co znaczy DEKADENTYZM: Jeden z nurtów światopoglądowych i artystycznych, które swój start miały około 1890 r. Pesymistyczny, posępny, pasywny nastrój towarzyszący przełomowi XIX i XX w. dobrze oddaje fragment z wiersza Paula Verlaine´a Decadence (Niemoc): "Jam cesarstwo u schyłku wielkiego konania". Znużenie i przesyt, towarzyszące upadkowi ogromnej cywilizacji Rzymu, były aktualnie z upodobaniem rozpoznawane w fenomenach psychologicznych, filozoficznych i kulturowych współczesności. Zauważono również, że rozchodzą się drogi rozwoju XIX wiecznej, techniczno przemysłowej cywilizacji (z jej tendencją do niwelującego, uproszczonego traktowania ludzi) i jednostki, tradycyjnie podkreślającej własną odrębność. Status trybu w machinie, automatu bez sprzeciwu wypełniającego utylitarne zobowiązania socjalne - oto nieoczekiwany pkt. dojścia szlachetnego programu pozytywistów. Na początku z pewnym niepokojem, później z aprobatą rejestruje się fakt przybywania w społeczeństwach zachodu ludzi, którzy nie chcą lub nie są w stanie "przystosować się" do określonych norm przyzwoitego zachowania, użytecznej pracy, przyjętej hierarchii wartości. Początkowo ekscentryczność ich konduity tłumaczy geneza i niezależność majątkowa. To tacy ludzie, jak duc des Esseintes z Na wspak Huysmansa czy filozof dyletant i koneser sztuki i kobiet, Leon Płoszowski z Bez dogmatu Sienkiewicza. Ustalenie "dekadent" odnosząc się do tych bohaterów ma wydźwięk pejoratywny. Postać Sienkiewicza wprowadza w centrum problematyki dekadenckiej - sygnalizuje utratę wiary w żadne dotychczasowe zasady, pewniki, dogmaty. Wiąże się ona z bankructwem edukacji pozytywistycznej. Identyczne deklaracje światopoglądowego nihilizmu zgłaszają w owym czasie bohaterzy poematów prozą Stanisława Przybyszewskiego, Szkiców Marii Komornickiej, Melancholików Elizy Orzeszkowej, pesymistycznych wierszy Kazimierza Przerwy Tetmajera i Antoniego Langego. Wymienia się motywacja i autorska ocena ich postawy. To przeważnie intelektualiści, którzy posiadają wiedzę o stanie filozofii i kultury. Płytka, minimalistyczna filozofia pozytywizmu nie zaspokaja metafizycznych potrzeb człowieka. Kultura przeraża z racji na rozmaitość swoich realizacji, ogrom dotychczasowej produkcji i jej perfekcjonizm. Wydaje się, Iż wszystko już osiągnięto i dalszy postęp stoi pod znakiem zapytania. Żali się Pawluk, rysownik improduktyw z Próchna Berenta: "Pójdziesz do akademii: "Tfu, jak wszyscy potrafią!", pójdziesz do galerii: "Boże ty mój, co ludzie już arcydzieł namalowali" - przytłoczy, zgniecie, zdepcze [...]. U was wszystkiego zbyt wiele w Europie waszej, [...] Miejsca dla duszy nie ma!" (BN, s. 156). Rozterki światopoglądowe, poczucie wyobcowania w przystosowanym społeczeństwie, przekonanie o własnej wyjątkowości (genialności) - oto szkic portretu "nerwowca", "mózgowca", "chorego", który rzuca dumne wyzwanie światu "zdrowych", tzn. ograniczonych, przeciętnych, filistrów. Melancholia, znużenie, przesyt, nuda dekadenta spod znaku Verlaine´a ustępują tu przed swoistym aktywizmem manifestów walczącego estetyzmu i zreformowanej moralności. Przybyszewski ogłasza w Confiteor: "Nie obchodzą twórcy ani prawa socjalne, ani etyczne, nie zna przypadkowych odgraniczeń, nazw i formułek [...] w jakie społeczeństwo olbrzymi strumień duszy wepchnęło i osłabiło go. Twórca zna tylko [...] potęgę, z jaką dusza na zewnątrz wybucha." (BN, s. 142). Zauważmy, Iż to jest zarazem deklaracja preekspresjonizmu. Odmianę aktywistyczną polskiego dekadentyzmu znajdziemy w książce Forpoczty (1895) Wacława Nałkowskiego, Cezarego Jellenty i Marii Komornickiej. Szkic Nałkowskiego Forpoczty ewolucji psychicznej i troglodyci wspólnie z wypowiedzią Komornickiej Przejściowi - posługując się argumentacją edukacji pozytywistycznej, przedstawiają generację ludzi nadwrażliwych, wybitnie uzdolnionych, twórczych i nieprzystosowanych jako najwyższe ogniwo rozwoju ludzkiego gatunku. Niesprzyjające środowisko skazuje tych "przejściowych" na zagładę. Szukają oni porozumienia z klasami bytującymi na peryferiach społecznego życia (na przykład robotnikami). Postulat autonomii sztuki i artystyczny elitaryzm występują tu łącznie z nakazem socjalnej służby. To okres, który odróżnia ten manifest od indyferentyzmu społecznego i programowego egotyzmu w Verlaine´owskiej odmianie dekadencji. Podobnie - od postawy Przybyszewskiego w Zur Psychologie des Individuums i w Confiteor (uwolnienie sztuki od pozaartystycznych obowiązków).
Samo wyraz pochodzi z fran. ("decadence" - upadek, schyłek). Dekadentyzmowi patronowały pesymistyczne filozofie Schopenhauera, Edvarda von Hartmanna; wyprzedziła go recepcja literaturze Leopardiego, eseistyki i prozy Bourgeta, literaturze Verlaine´a, Baudelaire´a, eseistyki i dramaturgii Wilde´a, dramatów i powieści D´Annunzia.
(Krystyna Kralkowska Gątkowska)