Definicja CZARTORYSKI ADAM KAZIMIERZ (1734-1823)

Co znaczy CZARTORYSKI ADAM KAZIMIERZ (1734-1823): Najstarszy syn wojewody ruskiego, Augusta Czartoryskiego, literat, teoretyk teatru, działacz oświaty i mecenas był jedną z głownych osobistości życia publicznego drugiej połowy XVIII w. Cieszył się powszechnym szacunkiem i wysokim autorytetem społecznym. Jego zasługi dla dziejów rodzimej kultury są wprost nieocenione. Dzięki gruntownemu wykształceniu, wysokim walorom intelektualnym, rozlicznym talentom (posługiwał się kilkunastoma językami) rozwinął nadzwyczajnie czynną i owocną działalność w bardzo wielu dziedzinach życia. W stołecznym Pałacu Błękitnym skupił wokół siebie przedstawicieli elity kulturalnej, pisarzy, uczonych i polityków. Potem wspólnie z poślubioną Izabelą z Flemmingów zorganizował w rodowej posiadłości w Puławach ośrodek kulturowy, promujący tendencje znamienne dla sentymentalizmu. W kręgu jego oddziaływania znaleźli się między innymi F.D. Kniaźnin, F. Karpiński, J. Szymanowski, F. Zabłocki, J.U. Niemcewicz. Książę Czartoryski był także jednym z artystów programowych założeń reform zainicjowanych po objęciu władzy poprzez Stanisława Augusta. Żywo interesowała go poezja, kultura, sztuka i teatr. Kolekcjonował stare manuskrypty, dzieła sztuki, narodowe i obce pamiątki. Zgromadził imponującą bibliotekę. Był także jednym z pierwszych inspiratorów studiów folklorystycznych w Polsce. Żywo interesował się nauką młodzieży, wysoko cenił więc nominację na komendanta Szkoły Rycerskiej Korpusu Kadetów (1765). Czuwał nad programem nauczania i doborem nauczycieli i podręczników dla pierwszej w Polsce świeckiej szkoły; sam opracował Katechizm kadecki (1767). Był ponadto komisarzem Komisji Nauki Narodowej i wizytatorem departamentu ziem ruskich; dla szkół wojewódzkich wydał Wymagania studenckie poprzez pytania i odpowiedzi (1774). Aktywnie uczestniczył także w kształtowaniu koncepcji narodowej sceny. Napisał komedie: Panna na wydaniu (1771), Dumny (1773), Gracz (1774), Bliźnięta (1775). W przedmowie do pierwszego dzieła sformułował zasady adaptacji obcych sztuk: przejmowanie modelu kompozycji i schematu intrygi, osadzanie akcji w Warszawie albo szlacheckim dworku, wprowadzanie rodzimych postaci i realiów obyczajowych i problematyki popularyzującej program reform.
Twórczość dramatyczną Czartoryski zakończył oryginalną jednoaktówką pt. Kawa (1779), która uznawana jest za jego idealny tekst sceniczny. W sztuce pozbawionej intrygi nakreślił satyryczny obraz salonowego stylu życia ludzi z wyższych sfer. Przedstawił świat fircyków i modnych dam spędzających chwilę na bezpłodnych rozmowach i piciu kawy, ludzi przypisujących sobie jedynie wymóg "bywania" w liczących się domach. Ukazał próżniactwo skazanego na nudę towarzystwa, nieustannie zabiegającego o wpływy, zupełnie obojętnego na kwestie wykraczające poza salon. Za kompromitujące uznał brak orientacji w rodzimych realiach historycznych i kulturowych, a również brak ambicji poznania nie tylko rozległych obszarów ojczystej tradycji, lecz również obecnych osiągnięć. Próżniakom, którzy trawili chwilę na pustych, bezprzedmiotowych dyskursach w salonie pani Sobąnudzkiej, Czartoryski przeciwstawił oświeconą szlachtę. Reprezentują ją przedstawiciele młodego pokolenia odpowiedzialnych, dobrze myślących Polaków (Walery i jego narzeczona) i członkowie starszej generacji w osobie Doranta. Gospodarujący na wsi wuj Elizy jest postacią godną szacunku, żywo interesuje się sprawami publicznymi i wykazuje wrażliwość na potrzeby ojczyzny. Podział ról i (pod pewnymi względami) nadrzędny problem sztuki przypomina nieco intencja zrealizowany w Powrocie posła.
Po rozbiorach Czartoryski wycofał się z życia politycznego, nie zaprzestał jednak działalności w zakresie edukacji, kultury i oświaty; wydał zestaw szkiców Myśli o pismach polskich (1810), sytuujących literaturę i kulturę polską na szerokim tle politycznym i kulturowym.
(Bożena Mazurkowa)
Zobacz także: CZARTORYSKA IZABELA, KLASYCYZM, KOMEDIA, MECENAT, SZKOŁA RYCERSKA, TEATR NARODOWY