Co znaczy CHAM ELIZY ORZESZKOWEJ:
Koniec lat 80. XIX w. przyniósł kryzys światopoglądowy pokolenia pozytywistów. Postępujący pesymizm felietonów Aleksandra Świętochowskiego, coraz brutalniejsza w swej wymowie diagnoza rzeczywistości w nowelach Konopnickiej czy Prusa świadczą o nadchodzącym przełomie. Kryzys pozytywizmu nie obejmuje tylko jego programu społecznego, lecz dotyka również literatury z jej zadaniami wychowawczymi i utylitarnymi. Startowy optymizm (klęska bohatera nie znaczy klęski idei), wiara w intelektualne możliwości człowieka, próby powstania programów socjalnych i propagowania ich w utworach literackich - cele i założenia programowe pozytywizmu (również w poezji) okazały się, o ile nawet nie niemożliwe do realizacji, to z pewnością zbyt ambitne.
Pojawiają się debiuty pisarzy młodego pokolenia, którzy mimo częstego rozpoczynania twórczości pod znakiem realizmu i scjentyzmu (na przykład Jan Kasprowicz czy nawet Stanisław Przybyszewski w momencie berlińskim), dość błyskawicznie odnajdują swoją drogę - odmienną i regularnie krytyczną wobec dokonań epoki poprzedniej.
Na tym tle interesującym wydarzeniem literackim jawi się wydanie w 1888 r. Chama Elizy Orzeszkowej. Nie zrezygnowała ona z penetracji dobrze sobie znanego (i przedtem chętnie eksplorowanego w utworach literackich) środowiska chłopskiego, chociaż sposób potraktowania tego tematu zasługuje na uwagę. W tym okresie w twórczości prozatorskiej pozytywistów znaleźć można dwa, charakterystyczne dla dokonującego się przełomu, rodzaje bohaterów. Jeden z nich, wywodzący się z programowych założeń epoki, to bohater posiadający silny kościec moralny, jakiś "dogmat", którym kieruje się w życiu (regularnie jest nim Bóg). Odpowiednikiem takiej postawy może być Marynia Połaniecka podporządkowująca swe życie dobru innych i "służbie bożej". Drugim typem bohatera jest słaby "nerwowiec", człowiek unieszczęśliwiony poprzez własną epokę, która pozbawiła go wiary, ofiarowując w zamian złudne przekonanie o prymacie edukacji i wiedzy ludzkiej. Z obydwoma typami bohaterów mamy właśnie do czynienia w Chamie.
Akcja tej powieści zlokalizowana jest podobnie do Nad Niemnem, chociaż autorka nie jest w tym wypadku zainteresowana obyczajowością chłopską, rozważaniami dotyczącymi zacofania i ciemnoty tej ekipy socjalnej czy, jak w powieści opisującej losy Bohatyrowiczów i Korczyńskich, ich trudnej egzystencji w czasach popowstaniowych. Przełom ideowy, jaki dostrzegamy w Chamie, przejawia się między innymi w mocnym skontrastowaniu zepsutej cywilizacji miejskiej z czystym, moralnym, ukształtowanym na solidnych podstawach tradycji i religii życiem wiejskim.
Paweł Kobycki (tytułowy "cham"), rybak pozostający w "na pół mistycznym kontakcie z przyrodą" (H. Markiewicz), jest wcieleniem wszelkich ewangelicznych cnót (stąd logiczne pytanie Franki przy pierwszym ich spotkaniu: czy jest on prorokiem?). W jego życiu nadzwyczajnie istotna jest troska o drugiego człowieka. Dlatego, spotkawszy Frankę, pragnie uczynić jej życie lepszym i uratować jej duszę. Poślubia dziewczynę (dla gromady wiejskiej - kobietę "znikąd"), wybacza jej ucieczkę z kochankiem, przyjmuje z powrotem do swojego domu z nieślubnym dzieckiem. Karze ją, pod wpływem rodziny i sąsiadów, za romans z jego siostrzeńcem. Kiedy Franka, chcąc zemścić się na "chamie", próbuje go otruć, Paweł płaci policjantowi, aby ten nie wnosił skargi do sądu i wykupuje żonę z więzienia ("Ot, już zgubiona ona na wieki. Do turmy, na Sybir pójdzie i nijakiego wybawienia już dla niej ani na tym, ani na tamtym świecie nie będzie"). Wytrwałość Kobyckiego, jego prawość, lecz i dyskretnie wyróżniona poprzez autorkę namiętność i miłość do Franki są jednak bezskuteczne w walce o nią. Jej skomplikowana, chora psychika nie podda się żadnemu z działań Pawła.
Franka zawsze czuje się upokorzona i skrzywdzona - na początku poprzez ludzi, u których służy, potem poprzez społeczność wiejską. To ostatnie jest dla niej szczególnie przykre, gdyż czuje się znacząco od nich lepsza. Cały czas zresztą podkreśla złudne sądy o świetności swego pochodzenia: "A ty do mnie swoim chamskim językiem mówić nie śmiej. I rozkazywać mnie nie śmiej Ja nie twoja sługa. Ja aczkolwiek zwariowawszy i wyszłam za ciebie w porównaniu z tobą panią jestem. Księżną. Królową. Ty mnie służyć powinien i pył przed mymi nogami zmiatać".
Już sam wygląd Franki ukazuje jej wewnętrzne rozedrganie, niepokój i niezwykłą nerwowość, jakie ją cechują. Na tle krzepkich, rumianych włościan wydaje się zjawą z innego świata: "miała ona pośród wiejskich niewiast i dziewcząt pozór szczupłej, zwinnej, ruchliwej pliszki wypadkiem pomiędzy ciężkie kokosze i nieśmiałe gołębice wmieszanej (...) sześćdziesięcioletnia Awdocia (...) wyglądała przy niej jak upostaciowanie zdrowia i siły. [Franka] wyglądała jak dziecię całkiem innego świata". Franka nie widzi celu i sensu ciężkiej pracy na roli i rzece, nie jest również, ze względów zdrowotnych, do niej zdolna. Wciąż szuka rozrywki, na wsi wszystko ją nudzi, a brak zabawy "o chwilowe co najmniej szaleństwo mógł ją przyprawić". Nie mogąc takowej znaleźć w (stojącej na odludziu) chacie Pawła, ucieka do miasta z lokajem. Wraca do tego miejsca, które zatruwa jej duszę, dając poczucie zadowolenia i poczucie pozornej pełni. Znów odtrącona, upokorzona i porzucona wraca do "chamów", na wieś - ze swym nieślubnym synkiem Oktawianem. Jednak stan neurozy, gdzie Franka tkwi, wciąż się pogłębia - powodowana poczuciem winy i postępującą chorobą nerwową popełnia samobójstwo. Po jej Zgonu Paweł, już nie samotny - ma przecież "Chtawiana", oddaje przybranemu synkowi to, co jedynie (w trakcie wspólnego życia) ofiarowała mu Franka - naukę czytania.
Krzysztof Kłosiński wskazuje, że fundamentalnym atrybutem Pawła jest coś, co "nigdy dotąd nie stanowiło dominującej cechy powieściowych przedstawień chłopa: myślenie". Ta właściwość właśnie odróżnia go od gromady wiejskiej. Dzięki niej próbuje zrozumieć Frankę i pomóc jej. Dzięki tej cesze może również egzystować w zgodzie z naturą, a zrozumiawszy jej prawa, przenieść je do własnego życia. Postać Pawła jest ucieleśnieniem wszystkich ideałów bliskich pozytywistom, a tym samym i Orzeszkowej - prawości, moralności, dobra i chęci niesienia pomocy drugiemu człowiekowi.
Zobacz także: POWIEŚĆ POZYTYWISTYCZNA
Pojawiają się debiuty pisarzy młodego pokolenia, którzy mimo częstego rozpoczynania twórczości pod znakiem realizmu i scjentyzmu (na przykład Jan Kasprowicz czy nawet Stanisław Przybyszewski w momencie berlińskim), dość błyskawicznie odnajdują swoją drogę - odmienną i regularnie krytyczną wobec dokonań epoki poprzedniej.
Na tym tle interesującym wydarzeniem literackim jawi się wydanie w 1888 r. Chama Elizy Orzeszkowej. Nie zrezygnowała ona z penetracji dobrze sobie znanego (i przedtem chętnie eksplorowanego w utworach literackich) środowiska chłopskiego, chociaż sposób potraktowania tego tematu zasługuje na uwagę. W tym okresie w twórczości prozatorskiej pozytywistów znaleźć można dwa, charakterystyczne dla dokonującego się przełomu, rodzaje bohaterów. Jeden z nich, wywodzący się z programowych założeń epoki, to bohater posiadający silny kościec moralny, jakiś "dogmat", którym kieruje się w życiu (regularnie jest nim Bóg). Odpowiednikiem takiej postawy może być Marynia Połaniecka podporządkowująca swe życie dobru innych i "służbie bożej". Drugim typem bohatera jest słaby "nerwowiec", człowiek unieszczęśliwiony poprzez własną epokę, która pozbawiła go wiary, ofiarowując w zamian złudne przekonanie o prymacie edukacji i wiedzy ludzkiej. Z obydwoma typami bohaterów mamy właśnie do czynienia w Chamie.
Akcja tej powieści zlokalizowana jest podobnie do Nad Niemnem, chociaż autorka nie jest w tym wypadku zainteresowana obyczajowością chłopską, rozważaniami dotyczącymi zacofania i ciemnoty tej ekipy socjalnej czy, jak w powieści opisującej losy Bohatyrowiczów i Korczyńskich, ich trudnej egzystencji w czasach popowstaniowych. Przełom ideowy, jaki dostrzegamy w Chamie, przejawia się między innymi w mocnym skontrastowaniu zepsutej cywilizacji miejskiej z czystym, moralnym, ukształtowanym na solidnych podstawach tradycji i religii życiem wiejskim.
Paweł Kobycki (tytułowy "cham"), rybak pozostający w "na pół mistycznym kontakcie z przyrodą" (H. Markiewicz), jest wcieleniem wszelkich ewangelicznych cnót (stąd logiczne pytanie Franki przy pierwszym ich spotkaniu: czy jest on prorokiem?). W jego życiu nadzwyczajnie istotna jest troska o drugiego człowieka. Dlatego, spotkawszy Frankę, pragnie uczynić jej życie lepszym i uratować jej duszę. Poślubia dziewczynę (dla gromady wiejskiej - kobietę "znikąd"), wybacza jej ucieczkę z kochankiem, przyjmuje z powrotem do swojego domu z nieślubnym dzieckiem. Karze ją, pod wpływem rodziny i sąsiadów, za romans z jego siostrzeńcem. Kiedy Franka, chcąc zemścić się na "chamie", próbuje go otruć, Paweł płaci policjantowi, aby ten nie wnosił skargi do sądu i wykupuje żonę z więzienia ("Ot, już zgubiona ona na wieki. Do turmy, na Sybir pójdzie i nijakiego wybawienia już dla niej ani na tym, ani na tamtym świecie nie będzie"). Wytrwałość Kobyckiego, jego prawość, lecz i dyskretnie wyróżniona poprzez autorkę namiętność i miłość do Franki są jednak bezskuteczne w walce o nią. Jej skomplikowana, chora psychika nie podda się żadnemu z działań Pawła.
Franka zawsze czuje się upokorzona i skrzywdzona - na początku poprzez ludzi, u których służy, potem poprzez społeczność wiejską. To ostatnie jest dla niej szczególnie przykre, gdyż czuje się znacząco od nich lepsza. Cały czas zresztą podkreśla złudne sądy o świetności swego pochodzenia: "A ty do mnie swoim chamskim językiem mówić nie śmiej. I rozkazywać mnie nie śmiej Ja nie twoja sługa. Ja aczkolwiek zwariowawszy i wyszłam za ciebie w porównaniu z tobą panią jestem. Księżną. Królową. Ty mnie służyć powinien i pył przed mymi nogami zmiatać".
Już sam wygląd Franki ukazuje jej wewnętrzne rozedrganie, niepokój i niezwykłą nerwowość, jakie ją cechują. Na tle krzepkich, rumianych włościan wydaje się zjawą z innego świata: "miała ona pośród wiejskich niewiast i dziewcząt pozór szczupłej, zwinnej, ruchliwej pliszki wypadkiem pomiędzy ciężkie kokosze i nieśmiałe gołębice wmieszanej (...) sześćdziesięcioletnia Awdocia (...) wyglądała przy niej jak upostaciowanie zdrowia i siły. [Franka] wyglądała jak dziecię całkiem innego świata". Franka nie widzi celu i sensu ciężkiej pracy na roli i rzece, nie jest również, ze względów zdrowotnych, do niej zdolna. Wciąż szuka rozrywki, na wsi wszystko ją nudzi, a brak zabawy "o chwilowe co najmniej szaleństwo mógł ją przyprawić". Nie mogąc takowej znaleźć w (stojącej na odludziu) chacie Pawła, ucieka do miasta z lokajem. Wraca do tego miejsca, które zatruwa jej duszę, dając poczucie zadowolenia i poczucie pozornej pełni. Znów odtrącona, upokorzona i porzucona wraca do "chamów", na wieś - ze swym nieślubnym synkiem Oktawianem. Jednak stan neurozy, gdzie Franka tkwi, wciąż się pogłębia - powodowana poczuciem winy i postępującą chorobą nerwową popełnia samobójstwo. Po jej Zgonu Paweł, już nie samotny - ma przecież "Chtawiana", oddaje przybranemu synkowi to, co jedynie (w trakcie wspólnego życia) ofiarowała mu Franka - naukę czytania.
Krzysztof Kłosiński wskazuje, że fundamentalnym atrybutem Pawła jest coś, co "nigdy dotąd nie stanowiło dominującej cechy powieściowych przedstawień chłopa: myślenie". Ta właściwość właśnie odróżnia go od gromady wiejskiej. Dzięki niej próbuje zrozumieć Frankę i pomóc jej. Dzięki tej cesze może również egzystować w zgodzie z naturą, a zrozumiawszy jej prawa, przenieść je do własnego życia. Postać Pawła jest ucieleśnieniem wszystkich ideałów bliskich pozytywistom, a tym samym i Orzeszkowej - prawości, moralności, dobra i chęci niesienia pomocy drugiemu człowiekowi.
Zobacz także: POWIEŚĆ POZYTYWISTYCZNA
- Co znaczy CHŁOPOMANIA:
- Porównanie ludomanią. Feldman wiąże to zdarzenie z pogranicza sztuki i socjologii życia artystycznego z nurtem neoromantyzmu (1985, II: 30). Dla pozytywistów gdyż chłop, przedstawiciel ludu był przedmiotem cham elizy orzeszkowej co znaczy.
- Krzyżówka CHUDY LITERAT:
- Dlaczego atmosferze przygotowań do utworzenia Komisji Nauki Narodowej Adam Naruszewicz poddał publicznej ocenie socjalną kondycję ludzi pióra, a również intelektualny i kulturalny poziom szlacheckiej cham elizy orzeszkowej krzyżówka.
- Co to jest CZASOPISMA MŁODEJ POLSKI:
- Jak lepiej czasopismem poświęconym raczej problemom sztuki i literatury było warszawskie Życie (1887-1891). Prowadził je Zenon Przesmycki. Z racji na przyzwyczajenia i potrzeby odbiorców utrzymano działy cham elizy orzeszkowej co to jest.
- Słownik COLLEGIUM NOBILIUM:
- Kiedy średnia dla młodzieży szlacheckiej rozpoczęła działalność w 1740 r. Założył ją w Warszawie Stanisław Konarski, zapoczątkowując tym samym reorganizację mechanizmu oświaty podległego w Polsce pijarom cham elizy orzeszkowej słownik.
- Czym jest CZASOPISMA:
- Od czego zależy ukształtowało się w Polsce regularne czasopiśmiennictwo, dostosowane do różnorodnych potrzeb i upodobań odbiorców. Wydawano gazety ogólnoinformacyjne i ogłoszeniowe, pisma uczone i moralne i cham elizy orzeszkowej czym jest.
Czym jest cham elizy orzeszkowej znaczenie w Motywy literatura C .
