Definicja BÓG W POEZJI

Co znaczy BÓG W POEZJI: Zasadniczą kwestią, jaka pojawia się w wierszach pisarzy dwudziestolecia międzywojennego jest pytanie o istnienie Boga. Jedna zaś z możliwych opcji widoczna jest w sposób specjalny. Chodzi o zwątpienie w obecność Boga. Charakterystyczny dla tego metody myślenia jest wiersz Kazimierza Wierzyńskiego o wymownym tytule Nie wiem, czy jesteś Boże. Zwróćmy uwagę, Iż nie znajdziemy w nim jednak śladu negacji istnienia Boga. Są tylko zastrzeżenia bohatera lirycznego, konkretnej jednostki, pojedynczego człowieka. Ja człowiek "nie wiem", czy istnieje coś poza światem, gdzie przychodzi mi egzystować, poza światem, który "otacza" i "dusi", gdzie wszystko "wyzbyte jest wszelkiej treści". Pytanie o istnienie Boga jest więc jednocześnie pytaniem o sedno życia, bo tylko jego istnienie, jego obecność mogą to życie dowartościować. Właśnie w tym momencie pojawia się niepewność: "Nie wiem, czy jesteś Boże, / Nie wiem, czy ciebie nie ma".
Ta apostrofa, bezpośredni zwrot skierowany do Boga, jest głęboko nacechowana semantycznie. Podmiot, wątpiąc w istnienie Boga, równocześnie zwraca się doń, stosując formę charakterystyczną dla modlitwy. I wreszcie pada jeszcze jedno - wydawać aby się mogło - drobne, a jakże znaczne w liryku Wierzyńskiego, wyraz: "chciałbym". W tym miejscu rodzi się wiara. Nie to jest wiara bezrozumna, wypływająca ze ślepego poddania się kościelnym dogmatom, lecz wiara płynąca z potrzeby ludzkiego serca.
Nie może być zatem wiary bez dochodzenia do niej, bez walki człowieka z wątpliwościami, bez wolnego wyboru przezeń dokonanego. Przesłanie to bliskie jest wielu poetom.
Majątek poetycki Jerzego Lieberta stanowi ważkie zdarzenie w dziejach polskiej liryki religijnej. W jego literaturze pojawia się zasadniczy problem ludzkiej egzystencji, jakim jest wewnętrzne rozdarcie człowieka pomiędzy to, co cielesne i to, co boskie. Oto człowiek stał się wybrańcem Boga, który tchnął pierwiastek boski w jego ciało. Stało się to jednak powodem nieustannej walki, jaką człowiek musi teraz toczyć z samym sobą, ze własną cielesnością.
W najwyższym stopniu znaczącym, poruszającym te sprawy wierszem Lieberta jest Veni Sancte Spiritus, prośba o nadejście Ducha Świętego. Traktuje on o konflikcie pomiędzy pragnieniem zjednoczenia się z Bogiem a troską o zachowanie własnej mocy twórczej, mocy kreowania świata słowem poetyckim.
Mimo, że pisarz odcina się od wszelkich prometejskich uwikłań, nie można do końca tej autorskiej recenzji zawierzyć. To jest pkt. dojścia, okres wyważonej refleksji po kilku latach zmagania się z Bogiem i sobą samym i własną sztuką. Wystarczy przypomnieć młodzieńcze wiersze Lieberta (Zmartwychwstanie, Modlitwa poety), by uświadomić sobie, jak długą drogę musiał przejść.
Sytuację, gdzie znalazł się podmiot wierszy Lieberta porównano do doświadczenia, jakiemu poddał Bóg Abrahama, nakazując mu oddać ofiarę z umiłowanego syna. Chodzi tu jednak o coś więcej. Pojawia się sprawa wolności człowieka, który stał się wybrańcem Boga, któremu dane było odczuć Jego obecność, a teraz może on jedynie stwierdzić, że pomiędzy tym, co ludzkie i co boskie pojawia się przepaść. Jedynym wyjściem jest więc temu Bogu zaufać, tak jak czyni to bohater wiersza Anioł Pokoju.
Liebert prezentuje rozumienie Boga dalekie od dogmatycznego, lecz nie mniej prawdziwe, ponieważ powiązane z doświadczeniem wewnętrznym, doświadczeniem poetyckim, z dramatem człowieka poety.
Refleksja metafizyczna szczególnie widoczna jest w dwu pierwszych tomach poetyckich Juliana Tuwima Czyhanie na Boga i Siódma jesień. Już w pierwszym z nich spotykamy się ze złożonym wizerunkiem Absolutu. Z jednej strony to jest Bóg wywodzący się z tradycji Starego Testamentu, Bóg gniewny, karzący ludzi za nieposłuszeństwo. Z drugiej strony to wizja Boga miłościwego, żyjącego z człowiekiem w jedności, przymierzu. Tym dwu wizerunkom Boga odpowiada także ukazana antynomicznie postawa podmiotu lirycznego tych wierszy. Z jednej strony to jest postawa buntu, której egzemplifikacją może być wiersz Modlitwa, rozpoczynający się wersem: "Modlę się, Panie, lecz się nie korzę", a skończony wyzwaniem Boga do walki w imię ludzkiego szczęścia.
Z drugiej jednak strony odnajdujemy teksty przeznaczone nie Bogu Tacie, ale te, gdzie pojawia się Chrystus, utrzymane w zupełnie innym tonie. Na specjalną uwagę w tej drugiej ekipie zasługuje wiersz Chrystus, gdzie zarysowana została dwoistość świadcząca o wzajemnym przenikaniu się świata Boga i człowieka, gdzie granice pomiędzy Synem Bożym i człowiekiem wierzącym stają się niewiele uchwytne. Człowiek stara się posiąść prawdę o swym Zbawicielu w takim stopniu, Iż dochodzi do próby uosobienia z Nim. W takiej chwili konwersji, powrotu do Boga, doświadczyć może momentu Objawienia, jak w wierszu Venitas.
Metafizyka jawi się także jednym z głównych problemów liryki Bolesława Leśmiana. Przejął on z filozofii chrześcijańskiej przeświadczenie o dwoistości bytu: nieśmiertelnej duszy i śmiertelnego ciała. Rozstrzygając tę antynomię, Leśmian opowiada się za tym, co rzeczywiste, postrzegalne, odczuwalne. Tak więc budując hierarchię swych wartości, pisarz wyżej oceniać będzie to, co cielesne. Charakterystyczną postawę prezentuje na przykład w wierszu Rozmowa (o incipicie: Ciało mówi do duszy). W ten mechanizm wartości wpisany zostaje Bóg. Egzystuje on w wymiarze Leśmianowskim na równych prawach z człowiekiem, boryka się z tymi samymi problemami, troskami, jakie są udziałem rodzaju ludzkiego.
Przeobrażeniom ulegają także "teologiczne" wykładnie boskości. Znajdziemy co prawda w dorobku lirycznym Leśmiana wiersze bliskie tradycji chrześcijańskiej (na przykład W trwodze, Wiedza), które nawiązują do wykładni chrześcijańskiej, lecz jest ich bardzo mało.
Przypadek Leśmianowskiego bohatera, bezskutecznie poszukującego Boga, znalazła swą ekspozycję w wierszu Betleem. Wprowadzając podmiot w świat historii betlejemskiej, czyni zeń Leśmian wielkiego spóźnionego. Stajenka jest pusta, odeszli magowie, nie ma Marii, Magdaleny, nie ma już wreszcie Boga.
Ów motyw ostatecznej Zgonu Boga jest najważniejszy dla zrozumienia Leśmianowskiego stanowiska wobec istoty Boga w tradycji judeochrześcijańskiej.
Znamienne w literaturze Leśmiana jest niedowartościowanie aktu Bożej ofiary na krzyżu Golgoty. Zyskuje ona na znaczeniu dopiero w chwili, kiedy cierpienie Boga znajduje potwierdzenie w cierpieniu człowieka, jak w wierszu o incipicie Boże, pełen w niebie chwały.
Odmienne ujęcie procesu poszukiwania Boga poprzez człowieka przedstawiła Kazimiera Iłłakowiczówna w swych Hymnach do Ducha Świętego. W całym cyklu utworów konsekwentnie rysuje pisarka sytuację świata skazanego na zagładę, jeżeli nie zyska on oparcia w Absolucie. Ta apokaliptyczna wizja nie dotyczy jedynie tego, co ziemskie i niejako zewnętrzne w historii ludzkiego zbawienia. Przewartościowaniu ulega także sfera wartości wypływających bezpośrednio z historii biblijnej. W wypadku zniszczenia, kryzysu wartości, upadku człowieka, jedynym wyjściem pozostaje ucieczka pod skrzydła Ducha Świętego, który umocniłby człowieka w wierze, potwierdził raz jeszcze ewangeliczne prawdy.
Tak więc zwracamy się ku Duchowi Świętemu w momencie zwątpienia, zagrożenia. Jeżeli jednak poczynania nasze cechuje głęboka wiara, wieńczy je efekt i radość, którą można uzyskać w spokoju, nadającym ludzkiemu życiu wymiar transcendentny.
Sprawy te nabrały szczególnego znaczenia w chwili wybuchu wojny, która stała się dla polskiej literaturze okresem bardzo bolących i głębokich doświadczeń religijnych. Poeci szczególnie głęboko odczuwali bezmiar krzywd, jakich stała się ona źródłem. Człowiek obdarzony umiejętnością współodczuwania nieszczęścia (a przecież twórca jest takim właśnie człowiekiem) nie mógł pozostać obojętnym na ogrom wojennej tragedii. W szczególności wtedy, gdy był człowiekiem wierzącym, a wiara wymagała potwierdzenia w wypadku, która sprzyjała raczej jej zachwianiu. To jest jedna z głównych kwestii, jakie stoją przed człowiekiem wierzącym: problem teodycei. Termin ten znaczy wykazanie, Iż zło w świecie (cierpienia, nieszczęście, Zgon) nie znosi naturalnego, filozoficznego lub religijnego przekonania o istnieniu świętego, nieskończenie doskonałego i dobrego Boga.
Literatura jest obowiązkiem, tworzenia nie można zaprzestać, bo bezwzględnie na okoliczności pisarz ma dawać świadectwo Bogu, a jego literatura powinna być dowodem wiary. Ów problem odpowiedzialności poety za interpretację świata pojawia się w wierszach wielu pisarzy czasu wojny, na przykład w Psalmie 3. O łasce Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. To jest konstatacja własnej niemocy w obliczu zła, jakie panuje w świecie, pytanie o sedno ludzkiego cierpienia i o jego znaczenie w Boskim planie historii.
Człowiek jawi się jako siedlisko zła, ciemności, nie jest stworzony na obraz i podobieństwo Boga, nie może Boga w sobie odnaleźć.
Tak więc pozostaje jedynie modlitewna prośba i wyznanie wiary, podkreślenie swojej małości wobec wielkości Bożych planów. Bogu należy ufać, bo - jak głosi tytuł wiersza Kazimiery Iłłakowiczówny - Bóg jest wszędzie.
Sensu historii trzeba szukać w miłości bliźniego. Próbą odpowiedzi na pytanie o sedno polskiej teodycei, sedno wojennej gehenny były także wiersze Zdzisława Stroińskiego, Władysława Broniewskiego czy Aleksandra Wata.
Doświadczenie wojny może stać się doświadczeniem katartycznym, może prowadzić człowieka ku Bogu, może objawiać prawdziwe oblicze Boga odsłonięte z ziemskiego, kościelnego sztafażu.
Literatura lat 1918-1947 stała się więc miejscem ścierania się kilku sposobów mówienia o Absolucie. Spotykamy w niej przedmioty optymistycznej wizji chrześcijaństwa z elementami panteizmu i doświadczenie niesione poprzez doznanie Zgonu. Wizje Boga Starego Testamentu krzyżują się z doświadczeniem czerpanym z historii Chrystusa. Doświadczenie bycia pisarzem i refleksja metaartystyczna w równym stopniu warunkują tę twórczość, jak doświadczenie natury religijnej. Wymienia się także obraz Boga przedstawiony na kartach tej literaturze. Wizja Boga dobrego i sprawiedliwego spotyka się z wizerunkiem Boga dalekiego i okrutnego. Zawsze jednak literatura ta jest próbą zrozumienia Absolutu i wpisania go w krąg ludzkiej egzystencji.
(Bogdan Zeler)
Zobacz także: KATASTROFIZM CZASU WOJNY, Literatura LEŚMIANA