Definicja BALLADA

Co znaczy BALLADA: Tak nazywano średniowieczne prowansalskie ludowe pieśni taneczne, którym potem zaczęto nadawać kształt zgodny z wymaganiami wysokiej kultury literackiej. Jednak począwszy od XVI-XVII w. tym terminem ustala się również angielskie i szkockie pieśni, lecz nie liryczne, jak przedtem, ale epickie. Ballada jest gatunkiem niejednorodnym, obecne są w niej przedmioty liryczne, epickie i dramatyczne. Główny jest czynnik epicki, bo bywa on zawsze aktualny w balladzie. W tym krótkim, wierszowanym utworze występują zazwyczaj dwie, trzy postacie (na przykład w Świteziance Adama Mickiewicza), niekiedy pojawiają się również drugoplanowe (Pani Twardowska Mickiewicza). Postacie pierwszoplanowe są stypizowane, brak ich zindywidualizowania, obrazowanie w wyrazisty sposób ukazuje ich cechę kluczową (na przykład rozpacz zdradzonej kobiety w Rybce Mickiewicza). Akcja jest zwarta, zazwyczaj jednotorowa (niekiedy pojawia się retrospekcja, na przykład w Świtezi Mickiewicza), jednowierzchołkowa. Tło występujące w opisach służy podkreślaniu nastroju ballady, wprowadza atmosferę tajemniczości, niepewności (Świteź) albo radości, pogody (Pani Twardowska). Regularnie jest prezentowane z punktu widzenia bohatera, w ten sposób staje się wyrazem przeżyć postaci. Przedmioty dramatyczne wpływają na sposób konstrukcji akcji, która skupia się wokół jednej postaci. Ukazywane są tylko te zdarzenia, gdzie bierze ona udział, inne mogą pojawiać się w opowieściach pozostałych postaci. Regularnie występują luki w fabule, wprowadzające niespodziewane zwroty akcji, obiekt zaskoczenia. Czytelnik jest jak gdyby naocznym świadkiem akcji, ogląda jej przebieg. Z racji na to, Iż akcja rozgrywa się obecnie, narrator nie może być wszechwiedzący. Regularnie przebieg zdarzeń go zaskakuje, więc stara się je tłumaczyć sobie i czytelnikom. W balladach pojawia się, wywodzący się z dramatu, dialog postaci albo monolog bohatera. Natomiast obiekt liryczny widoczny jest w konstrukcji narratora jako osoby zaangażowanej uczuciowo, w doborze ustalonych motywów ukazujących tło przedstawianej akcji i budujących nastrój, wysunięciu na pierwszy plan przeżyć postaci, śpiewności, wyrazistej rytmice podkreślanej powtórzeniami i refrenami.
Polskie ballady czerpały inspiracje nie tylko z ballad obcojęzycznych (na przykład Matthew Gregory´ego Lewisa, Friedricha Schillera, Gottfrieda Augusta Bürgera), lecz również z rodzimych dum, opisujących bohaterskie, patriotyczne gesty wojenne, smutne rozstania kochanki i żołnierza albo ich Zgon. Pierwsze próby przekształcania dum w ballady nastąpiły jeszcze przed opublikowaniem poprzez Mickiewicza Ballad i romansów. Dumy coraz bardziej były nasycane elementami wywodzącymi się z literaturze ludowej, lecz tendencje te współistniały jednocześnie z konwencjami przejętymi z literaturze sentymentalnej. Od dumy ludowej ewolucja gatunku prowadzi do romantycznej ballady ludowo fantastycznej. W tym okresie najwybitniejszym osiągnięciem jest Cyganka, napisana poprzez Tomasza Zana najprawdopodobniej w roku 1919. Autor ukazał w niej ludowy sposób postrzegania świata.
Przełom w dziejach ballady polskiej stanowi opublikowanie poprzez Mickiewicza w roku 1922 pierwszego tomu Literaturze, a w nim cyklu Ballad i romansów. Pisarz przeciwstawia się konwencjom sentymentalnych dum. Jeżeli w jego tekstach występują przedmioty przejęte z literaturze poprzedników, z reguły są używane w nowy sposób (na przykład w Świteziance Mickiewicz prowadzi swoistą grę z czytelnikami, wprowadzając stylizację rokokową, którą w dalszym ciągu rozbija, ukazując prawdziwe, romantyczne oblicze bohaterów - zwodniczej i tajemniczej rusałki i walczącego z swoimi słabościami Strzelca). Ballady odzwierciedlają nowe, romantyczne pojmowanie świata, przekonanie, Iż jest on pełen dziwów i tajemnic, Iż w każdej chwili człowieka może spotkać coś niespodziewanego. Przedstawiają świat, którego nie sposób ogarnąć jedynie zmysłami.
Dzięki osiągnięciom Mickiewicza ballada zyskuje niezwykłą popularność. Rozpoczyna dominować pośród literaturze drukowanych w czasopismach, wpisywanych do sztambuchów (XIX wiecznych pamiętników zawierających poezje i rysunki kreślone ręką przyjaciół i sławnych ludzi). W ten sposób powstała balladomania. Z reguły nie były to teksty ani znakomite, ani nawet dobre. Lub w mechaniczny sposób łączyły dawne schematy, znane z sentymentalnych dum, z pomysłami Mickiewicza (na przykład wersyfikacją, charakterystycznymi wyrażeniami), lub dominowały w nich, niezbyt udane pod względem artystycznym, opisy upiorów czy krwawych zbrodni, wywodzące się z dumy grozy. Klasycy zaczęli te słabe utwory atakować, ośmieszać i... pisać parodie ballad. Co więcej, nie wszystkie były tak żenująco słabe, Iż przeciwko tej modzie literackiej zwrócili się sami romantycy. Antoni Edward Odyniec i Juliusz Słowacki razem napisali parodię ballady, do której Mickiewicz, wg słów Odyńca, "doradził tytuł" Nie wiadomo co, a więc romantyczność. W późniejszym czasie z utrwalonych konwencji zadrwił Kornel Ujejski, tworząc Anty Leonorę, kpinę z regularnie wykorzystywanego (już od XVI w.) motywu żołnierza upiora (bohater porywa ukochaną do grobu, bo nie chce ona wyjść za bogatego konkurenta). Pod koniec XVIII w. zasłynął on dzięki balladzie Lenora Bürgera, której wątek przejął Mickiewicz w Ucieczce. W epicko rozwiniętej opowieści Ujejskiego historia rozwija się tym samym torem (młodzi obiecują sobie miłość poza grób, ona czeka aż on wróci z wojny, a później, aby nie wyjść za księcia, decyduje się na przywołanie ukochanego przez grzeszne czary starej wiedźmy), jednak tylko do pewnego momentu. Ponieważ oto - upiór się nie zjawia ani w kościele, ani na zamku. Panna, po nocy poślubnej, zakochuje się w księciu, co narrator dyskretnie i ironicznie komentuje: "Ot! dobrze, Iż ducha nie było!" To jednak nie koniec drwin z romantycznej miłości. Ukochany nie przybył, ponieważ spędza miłe chwile, pijąc wino, w towarzystwie czarnookiej Hiszpanki, która uratowała go od Zgonu.
W Ucieczce (powstała najprawdopodobniej w 1831 r., wydana w r. 1832) Mickiewicz kontynuował i rozwijał nurt rozpoczęty Balladami i romansami, ale w pozostałych balladach pisanych po 1822 r. akcentował realizm. Tendencja ta jest widoczna w Trzech Budrysach i Czatach. Autor oddalił się w nich od subiektywizmu widocznego w stosunkach narratora poprzednich tekstów, opowiadanie stało się bardziej epickie, bezosobowe. Zdarzenia prezentowane są w sposób dramatyczny, w portretach bohaterów dominuje prezentowanie zewnętrznych przejawów życia psychicznego, akcja jest szybka, narracja - lakoniczna, zakończona pointą. Jeszcze inny kierunek reprezentuje Alpuhara z Konrada Wallenroda, ballada z patriotyczną tezą. W latach 1822-1832 inni autorzy idą śladem Mickiewicza, na przykład Aleksander Chodźko, Józef Bohdan Zaleski, Juliusz Słowacki, Ignacy Kułakowski.
Po stworzeniu listopadowym ballada straciła dominującą pozycję pośród romantycznych gatunków literackich. Wynikało to zarówno z powstałej sytuacji politycznej (autor powinien w pierwszej kolejności być patriotą, wieszczem), jak i kierunku rozwoju literaturze (bardziej dostosowuje się ona do codzienności). Autorzy nadal regularnie odwołują się do twórczości ludu (na przykład Trójziele Augusta Bielowskiego, Dziwy, Lesław Romana Zmorskiego, Topielec Włodzimierza Wolskiego, Historia o pani, co pana zabiła Teofila Lenartowicza). Do ballad wkracza egzotyka - postacie górali, zbójników, Kozaków, muzułmanów, Tatarów, Turków. Rzadziej ukazywany jest świat fantastyki, magii przyrody. Z racji na ciążenie ku realizmowi rusałki są zastępowane topielcami.
W tym czasie w okolicy ballady romantycznej pojawia się nowa odmiana - ballada realistyczna, a w jej obrębie kilka typów. Ballada patriotyczna miała podtrzymywać ducha walki, zbliżona była do powstańczej piosenki albo opowieści o żołnierzach (Nocleg, Zgon pułkownika Mickiewicza, Sowiński w okopach Woli Słowackiego). Ballada socjalna ukazywała krzywdę ludu. Ballada historyczna opisywała słynnych bohaterów: Stefana Czarnieckiego, Kazimierza Puławskiego, Piasta i tym podobne Ostatni typ łączył się z gawędą, przedstawiał raczej tradycję szlachecką.
(Anna Krysztofiak)
Zobacz także: BALLADY I ROMANSE, BOHATER ROMANTYCZNY, GAWĘDA, GOTYCYZM, MIŁOŚĆ ROMANTYCZNA, KOLORYT LOKALNY, LUDOWOŚĆ, Literatura MICKIEWICZA, Literatura SŁOWACKIEGO, Literatura ROMANTYCZNEGO PRZEŁOMU, Literatura ROMANTYZMU KRAJOWEGO, PREROMANTYZM, Typy I GATUNKI LITERACKIE W EPOCE ROMANTYZMU, ROMANTYCZNOŚĆ, WALKA KLASYKÓW Z ROMANTYKAMI, WALLENRODYZM, WIERSZ ROMANTYCZNY