Definicja BAKA JÓZEF (1707-1780)

Co znaczy BAKA JÓZEF (1707-1780): Pisarstwo tego jezuickiego pedagoga, kaznodziei Bractwa Dobrej Zgonu i misjonarza umacniającego religijność ludu Litwy i Białorusi wyrastało z praktycznych potrzeb wielostronnej działalności. Pozostawił mowy pogrzebowe, łacińskie panegiryki, książeczkę hagiograficzną, Nabożeństwo codzienne chrześcijańskie zawierające poemat Rozmyślania o Zgonu, a więc Popielec. Szerszemu kręgowi czytelników znany jest jako autor tomiku wierszy pt. Uwagi rzeczy ostatecznych i złości grzechowej (1766), trzykrotnie wznowionego w XIX w. (1807, 1828, 1855). Zbiorek obejmuje dwa cykle poetyckie, mówiące o nieuchronności Zgonu i grzeszności ludzkiej natury. Uwagi różne rzeczy ostatecznych obejmują wierszowane "supliki" i "uwagi", pisane prozą Akty do powtarzania w dzień, w południu i w wieczór, "teksty" (Tekst o miłości Bożej, Tekst o Najświętszym Sakramencie) i litanijne Westchnienie do Pana Jezusa. Liryczne, refleksyjne i modlitewne pierwiastki wierszy świadczą o inspiracji twórczością mistyków hiszpańskich (św. Teresy z Avila, św. Jana od Krzyża) i rodzimą literaturą metafizyczną wczesnego i późnego baroku. Z kolei zretoryzowane Uwagi [o] Zgonu niechybnej są silnie zakorzenione w rodzimym folklorze, literaturze plebejskiej początków baroku i w kulturowych (średniowiecznych i barokowych) fascynacjach śmiercią. Opinie o zbiorku Baki wahały się od zarzutów grafomaństwa, przez oceny w kategoriach twórczości dziwacznej i kuriozalnej aż po płomienne obrony, rehabilitacje i nobilitacje.
Pierwszy cykl zawiera rozważania o grzechu ("ogromnej dusz ruinie") i nawoływania do pokuty. Baka uzmysławia wszechobecność zła, stara się wzbudzić odrazę do grzechu i lęk przed nim. Nawołuje do "ciekawości ucha" na wyraz Boże, do skruchy, "spowiedzi pokornej", pokuty i pokładania ufności w "pomocy Boga". Obrazy wszechobecności grzechu z wielką siłą oddziałują na wyobraźnię i emocje. Wołania zanoszone do nieba w obliczu szerzącego się zła mają charakter błagalnych lamentów znamiennych dla suplikacji. Dramatyzm poetyckich rozważań oddaje naprzemiennie wątpienie w siłę ludzkiej woli i nadzieja na wyzwolenie się z mocy zła. Dążenie do opanowania lęku przed tym, co nieuniknione, doprowadziło w nie wszystkich utworach do próby oswojenia grozy. Zgon postrzegana jako matula, ciotula, babula albo "cybula", która "łzy wyciska, gdy przyciska", już tak nie przeraża.
W drugim cyklu, napisanym dla "pożytku dusz" i opatrzonym przestrogą "Wszędy doścignie Zgon jawna, aczkolwiek skrycie", przemawia niechybna i "straszliwa grobów pani", mająca nad ludźmi rząd despotyczny". Pisarz ożywia w wersji parodystyczno groteskowej zadomowione w kulturze średniowiecza i baroku wizerunki Zgonu i motyw tańca Zgonu. Wg zasady egalitaryzmu Zgon daje "porady" i "uwagi" "wszystkim stanom" i osobno poszczególnym grupom: starym i młodym, panom, damom i "nędznym kmieciom", "bogaczom ciemnym" i "zabawnym czy zatrudnionym chmielem głowom", rycerzom, duchownym i "dworskiej młodzi", "panom dysydentom", "patriotom Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego", a również cudzoziemcom. Pod piórem Baki "nikczemna" rzeczywistość otaczająca człowieka, "światowe marności" podległe nieubłaganemu prawu przemijania przypominają "czarny karnawał", a świat poddany nieuchronnemu prawu Zgonu przemienia się w ogromną nekropolię. Próba powstania literaturze wizyjnej i kreacyjnej zaowocowała ekspresywnymi obrazami, przerażającymi makabrycznością. Naznaczona sadyzmem wizja świata jako dzieła Zgonu i pierwiastki sceptycyzmu i zwątpienia to znaki zakorzenienia Baki w kulturze XVIII w.
Po wniknięciu w poetykę i literackie, kulturowe, obyczajowe i światopoglądowe inspiracje Uwag naukowcy "oswoili" Bakę, wyjaśniając sporo zagadek ukrytych pod pozorami banalności i powtarzalnej maniery; uświadomili, Iż jego teksty można czytać na sporo sposobów. Można śmiać się z groteskowej wersji tańca Zgonu, gdzie dosadność i nielogiczny humor prowadzą do deformacji postaci, a również z żywiołowej wizji rzeczywistości "czarnego karnawału", łączącej przedmioty komizmu z obrazami zniszczenia i katastrofy. Można płakać nad wizją zwodniczego świata nieprzychylnego człowiekowi, któremu w udziale przypadły tylko nędza, ból i przerażenie i cierpienia fizyczne i duchowe (dolegliwości, walka z szatanem, wstyd na skutek grzechów i lęk przed karą). Można zwariować od obsesyjnego myślenia o umieraniu, od wizji przerażającego, groteskowego ciągu zbrodni, gwałtów i perwersji, przypominającego chorobliwy trans albo senne majaki. Lecz można także z Baką rozmyślać nad dramatycznym rozdarciem, jakiego doświadcza człowiek obdarzony duchowo cielesną naturą, albo modlić się czytając utwory, gdzie poetycka wypowiedź bliska jest formułom pobożnego rozmyślania i medytacji. Nade wszystko jednak należy Bakę podziwiać za wyobraźnię, oryginalność rozwiązań warsztatowych i wersyfikacyjnych i pomysłowość i sprawność językową.
(Bożena Mazurkowa)