Definicja TWÓRCZOŚĆ KASPROWICZA

Co znaczy TWÓRCZOŚĆ KASPROWICZA: Pierwsze próby literackie Jana Kasprowicza miały miejsce w momencie gimnazjalnym, chociaż moment studiów w Lipsku i stworzenie narracyjno retorycznego poematu Giordano Bruno, możemy nazwać debiutem poetyckim.
W momencie lipskim był Kasprowicz pod wpływem naturalistów niemieckich nawiązujących do poglądów Schopenhauera, a również literaturze Shelleya, nie można jednak zapominać o wzorcach rodzimych, szczególnie romantycznych, co w zdecydowany sposób uwidacznia się w poemacie o myślicielu włoskim, który jest nacechowany etyką prometejską. Pierwsza część utworu ma charakter ody, kolejne zaś są przeplatającymi się fragmentami o charakterze narracyjnym i przemówieniami ideologicznymi bohatera.
Dla Jana Kasprowicza od początku twórczości charakterystyczna była postawa stawiająca wyżej wartości etyczne aniżeli estetyczne. Podobnie jak poznany dzięki naturalistom niemieckim Shelley, Kasprowicz widział świat jako arenę walki dobra ze złem, gdzie jest możliwe zwycięstwo dobra dzięki bohaterstwu pojedynczego człowieka. Jest on w stanie przeciwstawić się potędze zła, podobnie jak w razie Prometeusza. Bohaterzy poematów Kasprowicza podejmują trud równy temu, jaki podjął bohater mitologiczny i zawsze są zwycięzcami, gdyż walczą po stronie dobra, które a priori musi zwyciężyć. Poglądy Kasprowicza są bliskie myślom amerykańskiego filozofa Ralpha Walda Emersona, który dopatrywał się w heroicznych czynach znakomitych postaci głównego napędu dla cywilizacji.
Naturalizm niemiecki, pod którego wpływem pozostawał Kasprowicz, miał sporo cech, które były zapowiedzią przyszłego ekspresjonizmu. Filozoficznie naturalizm niemiecki nawiązywał do idealizmu, nie do materializmu, który był właściwością naturalizmu francuskiego. Program naturalizmu w Niemczech nie wzywał do odtwarzania rzeczywistości, lecz do ekspresji podmiotu i aktywności etycznej sztuki.
W latach 1885-1892 w twórczości Kasprowicza przeważa właśnie naturalizm, chociaż pierwszy moment tego związku nawiązywał do formy niemieckiej, drugi zaś do francuskiej, popularnej w Polsce dzięki czasopismom "Głos", "Wędrowiec" i "Przegląd Tygodniowy". O ile związki z naturalizmem w poematach Kasprowicza z tego okresu mogą wydawać się dość dalekie, o tyle w literaturze o tematyce wiejskiej są niekwestionowane. Cykl Obrazki natury, do których należy wiersz W chałupie charakteryzuje się przewagą suchego, protokolarnego opisu nad elementami refleksyjnymi czy oceniającymi. Ocena i interpretacja odgrywają chociaż sporą rolę, będąc zamaskowane, na co zwraca uwagę chociażby nadmierne gromadzenia drastycznych szczegółów, które stanowią wstrząsający obraz nędzy. Literatura naturalistyczna Kasprowicza, gdzie dominuje opis zawarta jest nie tylko w cyklu Obrazki natury, lecz i w narracyjno opisowym cyklu Z chłopskiego zagonu, a również w cyklu sonetów Z chałupy. W takich utworach odtworzone zostały realia życia wiejskiego, obrazy codzienności i szeroki zakres problematyki obyczajowej, socjalnej i moralnej. Ujawnia się w nich owa wyższość problemów etycznych nad innymi, współodczuwanie cierpienia i krzywdy spotykających drugiego człowieka. Autentyzm tego przekazu wzmacnia poczucie solidarności poety z ludem, poczucie przynależności kulturowej, co nadaje utworom charakter przekazu dokumentalnego.
Najpierw lat 90. w literaturze Kasprowicza zaczynają się pojawiać przedmioty impresjonistyczne i symboliczne. Wpływ na wyobraźnię prowadzi do ukazania życia w kategoriach bardziej uniwersalnych i metafizycznych. Prócz walki dobra ze złem rozpoczyna pojawiać się problematyka cierpienia, czynnika zawsze towarzyszącego ludzkiemu życiu, stającego się jego integralnym składnikiem. W tym czasie pojawiają się dwa kolejne tomy literaturze: Anima lacrymans (1894) i Miłość (1895). Tom pierwszy stanowi echo zainteresowań socjalnych w okolicy nowej, kształtującej się postawy: świadomość rozdarcia ludzkiej egzystencji pomiędzy dobrem i niewinnością a złem i grzechem. Tom z 1895 r. ma w recenzji krytyków bezpośredni związek z życiem poety, tzn. stanowi owoc nieudanego, krótkotrwałego małżeństwa z Teodozją Szymańską. W tomie Miłość na płaszczyźnie ambiwalencji uczuć targających człowiekiem pojawia się miłość, ukazana jako zbiór przeciwieństw - z jednej strony może być faktorem zbawiającym, z drugiej unicestwiającym i prowadzącym bezpośrednio do grzechu.
W miejsce świata wsi i jej problemów, w tym czasie pojawia się żywioł natury w panteistycznym ujęciu. Przyroda nie jest obca człowiekowi, on jest jej częścią, zespolony z nią w sposób fizyczny i duchowy. Odradzanie się natury symbolizuje zagadkę życia w nieskończoności trwania. Człowiek, natura i Bóg stają się jednością, którą Bóg stworzył i w każdym momencie przenika swą mocą. Krzak dzikej róży wydany w 1898 r. przyniósł pogłębienie tej postawy. Przemiany zachodzące w przyrodzie ukazują harmonię świata, sama zaś natura jest źródłem spokoju, piękna i faktorem, który godzi wszelakie dysonanse i przeciwieństwa. Symboliczne przeciwstawienie życia i Zgonu w obrazie krzaku dzikiej róży rosnącego na skale i zwalonego, martwego drzewa limby, dopełnia obraz o charakterze czysto impresjonistycznym, z niezwykłą kolorystyką, grą światła i przestrzenią.
Do Krzaku dzikej róży dołączył pisarz poemat dramatyczny Na Wzgórzu Zgonu. Nie była to pierwsza próba sięgnięcia do wątków ewangelicznych. Na uwagę zasługuje poemat Chrystus z 1890 r., gdzie po raz pierwszy nastąpiło przesunięcie walki dobra ze złem z płaszczyzny socjalnej na metafizyczną. W poemacie Na Wzgórzu Zgonu, Golgota nie jest jedynie symbolem o charakterze religijnym czy historycznym, lecz także ukazuje ponadczasowe prawo ofiary. Punktem docelowym religijnych, ewangelicznych penetracji Kasprowicza stały się Hymny (1898-1901), ujęte w dwa cykle: Ginącemu światu i Salve Regina. Cykl pierwszy stanowi obraz buntu przeciwko Bogu, drugi zaś ukazuje stopniowe pogodzenie się, uspokojenie i zrozumienie. Dobro i zło leżące u podstaw ludzkiej egzystencji wywołują nieustanną walkę, która rozgrywa się w duszy ludzkiej, powodując ból i cierpienie. Cierpienie człowieka, jego modlitwy i błagania nie znajdują odzewu, gdyż Bóg odpowiada milczeniem ("Na mękę wieków patrzysz nie widzącym okiem"). Człowiek jest więc samotny i opuszczony poprzez Boga, a ofiara, zarówno ta złożona poprzez Chrystusa, jak i zwyczajna, ludzka ofiara, wydają się nie mieć sensu:
A Ty, o Boże!!
[...]
siedzisz między gwiazdami
i głową na złocistym spocząwszy trójkącie
krzyż trójramienny mając u swych nóg
proch gwiazd w klepsydrze przesypujesz złotej
[Dies irae]
Człowiek w poczuciu bezsilnej rozpaczy, w buncie przeciwko milczącemu, zajętemu dziwnymi sprawami Bogu, zgina kolana, korzy się przed szatanem:
Szatanie!
[ . . . . . ]
Z nieukojoną żałobą
klękam przed Tobą!
[Święty Boże, Święty Silny]
Bluźnierczy finał tego hymnu to kwintesencja cierpienia, rozpaczy i zwątpienia. Chociaż już w Pieśni wieczornej odrzucony zostaje pogląd o dualistycznym charakterze świata, o bezkompromisowym podziale na dobro i zło. Przywrócenie stanu pierwotnej egzystencji, harmonii bytu doskonałego otwierało nową perspektywę zbawienia. Zło i grzech nie są już kategorią nieuchronną, zaczynają się pojawiać terminy wolnej woli i odpowiedzialności. Tak jak w tomie Miłość ukazane były wszelakie przejawy tego uczucia, tak nowa postawa światopoglądowa jest pogodzeniem się ze wszelkimi aspektami życia i zgodą na istnienie zarówno wyżyn, jak i upadków. Strukturę formalną Hymnów porównywano do muzyki polifonicznej rozpisanej na olbrzymią liczba instrumentów zgodnie współbrzmiących ze sobą, to znów szarpiących natrętnym dysonansem. Tym brzmieniowym kontrastom odpowiada zarówno stylistyka, jak i budowa tekstu. Stylistyka tych utworów to zróżnicowany zbiór konwencji poetyk - od naturalizmu, poprzez impresjonizm i symbolizm do ekspresjonizmu, który właśnie służy wydobyciu kontrastowych stanów emocjonalnych, nieustannego ruchu i nieoczekiwanych zwrotów. Również i w Hymnach mamy do czynienia z wątkiem osobistym. W tym czasie Jadwiga z Gąsowskich Kasprowiczowa opuściła męża i dwie córki dla Stanisława Przybyszewskiego. Stąd aluzje nawiązujące do "pramatki Grzechu, jasnowłosej Ewy, z gadziną zdrady u swych białych stóp".
Kolejny tom liryków Chwile ukazał się w 1911 i nie przyniósł radykalnych zmian w światopoglądzie poety. Pomysły zawarte w Chwilach znane są już z wcześniejszej twórczości i nawiązują bezpośrednio do wniosków zawartych w Salve Regina, podobnie jest zresztą w tomie Ballada o słoneczniku, który prócz liryków zawiera utwory balladowe, powstałe w okolicach roku 1906. Chociaż pogodzenie się z Bogiem i uspokojenie wewnętrzne nie są całkowite. Istnieją gdyż tony rezygnacji i pesymizmu, wyrugowane dopiero w Księdze ubogich.
Tomik ten nawiązuje swym tytułem do średniowiecznej Biblii pauperum, a forma i treść stanowią odzwierciedlenie rodzącego się światopoglądu - prymitywizmu i franciszkanizmu. Pogodzenie się z Bogiem pozwoliło na przyjęcie chrześcijańskiego metody widzenia świata, gdzie człowiek ma wolną wolę i może być skażony grzechem. chociaż ciało i dusza człowieka nie mogą być jednoznacznie złe, skoro stworzył je Bóg. W Księdze ubogich ukształtowany został w całości pogram poetycki, z chrześcijańskim personalizmem jako podłożem filozoficznym, franciszkanizmem - postawą etyczną i prymitywizmem jako środkiem przekazu artystycznego.
Ostatni, wydany już po Zgonu poety tomik - Mój świat (1926), zawierał jeszcze dalej posunięte tendencje prymitywistyczne. Wiersze z tego tomu są poetyckimi stylizacjami ludowymi. Pisarz sięgnął do folkloru góralskiego, który od czasów Krzaku dzikej róży pojawiał się w jego twórczości.
Twórczość dramatyczną uprawiał Kasprowicz od wczesnej młodości, niejako na marginesie swych dokonań poetyckich. W 1891 powstał, inspirowany naturalizmem, dramat z życia wsi wielkopolskiej pt. Świat się kończy, który dotyczył problemów walki z naporem germanizacyjnym. W 1899 w dramacie Bunt Napierskiego wątek walki o swoją ziemię i sprawiedliwość socjalną został ukazany w oparciu o wydarzenie historyczne. W 1905 w dramacie Uczta Herodiady, podejmując bardzo modny w modernizmie, nie tylko w poezji, wątek biblijny, rozwinął już przedtem, poruszony w hymnie Salome, temat. Dramat Sita to sięgnięcie do motywów religijnych i filozoficznych z kręgu kultury indyjskiej. Ukoronowaniem twórczości dramatycznej był Marchołt gruby a sprośny, dzieło, nad którym pracował Kasprowicz niemal do końca życia. To czteroaktowe "misterium tragikomiczne", tworzone poprzez prawie dwadzieścia lat należy do najtrudniej interpretowalnych dzieł Kasprowicza. Marchołt to postać znana w poezji polskiej od czasów przetłumaczenia w 1521 r. Rozmów, które miał władca Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym. To jest ludowy mędrzec, trywialny i rubaszny, który dzięki sprytowi potrafi nie tylko dyskutować z biblijnym królem Salomonem, lecz i go przechytrzyć. Kasprowicz ukazuje Marchołta, który ponosi klęskę, gdyż jego poglądy etyczne są, poprzez swój maksymalizm, nieludzkie. W tym dramacie także można dostrzec dokonujący się przełom światopoglądowy autora, który identyfikuje się ze swoim bohaterem, chociaż nie może przyznać racji jego bezkompromisowym poglądom. Kasprowicz rozpoczął dostrzegać równość ducha i materii, duszy i ciała. Obraz rewolucji w Marchołcie skłania do konkluzji, że przemiany osiągnięte takim metodą nie przyniosą efektu, nie tylko na skutek poglądów Marchołta, lecz i niestałości, zmienności nieprzygotowanego do przemian tłumu.
Proza artystyczna O bohaterskim koniu i walącym się domu stanowi pogłos rewolucji z 1905 r. Tonem dominującym tego utworu jest przeświadczenie o kryzysie cywilizacyjnym, w pierwszej kolejności moralnym. Ukazane zostały, w tonie mocno sarkastycznym, wszystkie te wartości, które uległy zdegradowaniu i zdegenerowaniu. Warstwą, gdzie stronę skierowane są ataki, jest burżuazja, przedstawiona nie jako nie rozumiejący sztuki filister, lecz jako przedstawiciel pewnej uformowanej klasy socjalnej, tworzącej nowe oblicze świata.
Prócz bogatej twórczości poetyckiej i dramatycznej osobny nurt w pisarstwie Kasprowicza stanowią przekłady z języków obcych. Jan Kasprowicz tłumaczył z kilku języków: greki, łaciny, francuskiego czy włoskiego. Jako tłumacz literatury niemieckiej przyswoił czytelnikom polskim twórczość dramaturgów romantycznych: Goethego i Hauptmanna. Przekładał również twórczość licznych pisarzy i dramaturgów angielskich: Shelleya, Keatsa, Shakespeare´a, Swiburne´a, Wilde´a, Marlowe´a i Yeatsa. W dorobku translatorskim Kasprowicza znaleźli się również Ajschylos i Eurypides. Z języka francuskiego tłumaczył mało, poza kilkoma wierszami Rimbauda i cyklem poematów prozą Bertranda. Twórczość translatorska Kasprowicza nie odgrywa w dzisiejszych czasach znaczącej roli, chociaż najpierw XX w. pozwoliła chociażby na przybliżenie, niewiele znanych w kulturze polskiej, pisarzy angielskich.
(Magdalena Piekara) Zobacz także: HYMNY KASPROWICZA, KRZAK DZIKIEJ RÓŻY KASPROWICZA