Definicja TRYLOGIA

Co znaczy TRYLOGIA: Pierwszym utworem Henryka Sienkiewicza, podejmującym tematykę historyczną była (stylizowana na relację pamiętnikarską) Niewola tatarska z roku 1880. Od czasów debiutu (Na marne 1869) zaistniał Sienkiewicz w świadomości czytelników w pierwszej kolejności jako publicysta i nowelista. Po powrocie do państwie z podróży do Ameryki nie był więc dla odbiorców artystą nieznanym czy zapomnianym (nawet w okresie nieobecności prasa krajowa drukowała jego nowele tak zwany amerykańskie i felietony). Współpraca z "Niwą" i "Teką Stańczyka", funkcja redaktora w "Słowie" nakładały na przyszłego twórcę Potopu rozliczne wymagania, lecz również - jak uważa Tadeusz Bujnicki - pozwoliły mu na dokonanie ideowego samookreślenia. Zainteresowanie Sienkiewicza powieścią historyczną nie było jedynie chęcią odpowiedzi na socjalne zapotrzebowanie. To również kontynuacja przedtem poruszanych już wątków w dziedzinie jednego tylko tematu: patriotyzm w ujęciu bliskim postawom tradycyjnym. Tendencję tą można zauważyć już w tekstach publikowanych w trakcie bytności za oceanem. Stąd również po powrocie pisarza jego związek z czasopismami o wyraźnie konserwatywnym charakterze. W "Niwie" w roku 1879 pojawił się anonimowy artykuł, gdzie za wszelakie klęski, osłabienie ducha narodowego ponosić miał odpowiedzialność "nowoczesny poganizm". Przeciwstawione mu zostały "religijna wiara, historyczna tradycja i narodowy obyczaj". Sienkiewicz nie apologizował aż w tak dobitnym stopniu wartości czasów dawnych, chociaż w tekście O powieści historycznej zauważa, Iż przeszłość tłumaczy człowiekowi "liczne zjawiska czasu teraźniejszego; uczy go patrzeć genetycznie na siebie i dostarcza wskazówek na przyszłość; uczy niechać zadań, którym nie sprosta, a podejmować odpowiednie". Można więc stwierdzić, że konserwatystów i Sienkiewicza łączyła w pierwszej kolejności wiara w "terapeutyczną" moc przeszłości i możliwości dydaktycznego przekazu w tekście powieści historycznych.
W artykule Sienkiewicza (dotyczącym celów i zadań powieści opisującej przeszłość) na plan pierwszy wysuwają się dwa zagadnienia: prawdy i fałszu / fantazji. Właściwością powieści Sienkiewicza jest właśnie subtelne wypośrodkowanie pomiędzy tymi pojęciami. O ile powieści Kraszewskiego pisane były z perspektywy osoby działającej na dworze królewskim (częsta narracja pamiętnikarska), obserwującej albo współdziałającej z arystokratami, dyplomatami (postaciami istniejącymi w rzeczywistości), o tyle specyfiką powieści Sienkiewicza jest postrzeganie świata z perspektywy średniej szlachty, żołnierzy, którym niezwykłe wydarzenia dziejowe pozwalają na zetknięcie się z wodzami, magnatami, królami i innymi postaciami znanymi odbiorcy z kart podręczników historii. Ciekawe jest wplatanie biografii fikcyjnych bohaterów w rzeczywiste wydarzenia historyczne (zniszczenie Kamieńca -Wołodyjowski, atak na Karola Gustawa - Roch Kowalski, wysadzenie kolubryny w trakcie oblężenia jasnej Góry - Kmicic, oblężenie Zbaraża - Skrzetuski, Podbipięta, Zagłoba, Wołodyjowski). Jeżeli zaś chodzi o wizerunek postaci realnych, to Sienkiewicz korzystał z stosunku pamiętnikarskich, dokumentów z epoki i współczesnych mu opracowań historycznych, z którymi dość regularnie zdarzało się autorowi Trylogii polemizować (na przykład ze Szkicami historycznymi Ludwika Kubali w sprawie Jana Kazimierza). Jak zauważył Bujnicki, Sienkiewicz "nie był zwolennikiem bezkrytycznej wizji historii, dążył do wydobycia z niej wartości obecnych i trwałych". Stąd w Trylogii wyrazista linia ideologiczna skoncentrowana wokół kilku istotnych (zarówno w przeszłości, jak i czasach pisarzowi współczesnych) punktów odniesienia: 1. krytyka magnaterii (na przykład krytyczne kolekcja postaci Janusza Radziwiłła i Jerzego Lubomirskiego w Potopie: "Radziwiłł zmarł winniejszym, Lubomirski szkodliwszym"; dążenie magnaterii do ugody w okresie wojny z Chmielnickim ukazane w Ogniem i mieczem; poddanie twierdzy Kamieniec w Panu Wołodyjowskim i postać Bogusława Radziwiłła w Potopie i Panu Wołodyjowskim); 2. demokratyzm warstwy szlacheckiej (elekcja w Panu Wołodyjowskim, Kmicic, który nie czuje się sługą, lecz krewnym Radziwiłłów); 3. katolicyzm (wyraziste i pozytywne postaci księży - na przykład Kordecki w Potopie, Jaskólski w Ogniem i mieczem; humorystyczna wręcz scena dotycząca Zgonu towarzysza broni w trakcie oblężenia Zbaraża. Poległy był kalwinem, który nie nawrócił się na łożu Zgonu. Stąd zasadne pytanie Zagłoby o miejsce pochówku); 4. odwaga (wyjście Podbipięty, a potem Skrzetuskiego ze Zbaraża, wysadzenie kolubryny poprzez Kmicica, walki, podjazdy i "wycieczki" czynione poprzez Hektora kamienieckiego). Mimo krytyki magnaterii zauważyć należy, że w każdej części Trylogii istnieje wyrazista postać z tej ekipy pozbawiona cech negatywnych - ideał prostego żołnierza. To są: książę Jeremi Wiśniowiecki w Ogniem i mieczem - wspaniały wojownik, surowy, lecz i sprawiedliwy dowódca, ascetycznie żyjący, niechętnie korzystający z przywilejów, skłócony z koteriami dworskimi; władca Jan Kazimierz w Potopie, którego ucieczka i późniejszy powrót do państwie budzą współczucie i litość, sprawiedliwy i wybaczający nawet zdradę, doceniający poświęcenie żołnierzy, ufający ludziom (w odróżnieniu do Tyzenhauza wierzy Babiniczowi Kmicicowi od samego początku); Hetman (późniejszy władca) Jan Sobieski z Pana Wołodyjowskiego, którego wizerunek jako ideału tylko w niewielkim stopniu odbiega od wizerunku Jaremy. Ciekawe jest ukazanie Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Przedstawiony w Potopie jako żarłoczny, powolny, ?Xagodny i kochliwy młodzieniec, którego z niechęcią (lecz i litością) obserwuje Kmicic, nie może w Panu Wołodyjowskim (już jako władca) stanowić ideału władcy, szczególnie na tle dynamicznego hetmana Sobieskiego. Stąd wiedza czytelnika o królu panującym w momencie nawały tureckiej przedstawionej w trzeciej części Trylogii została mocno ograniczona.
Fikcyjni bohaterzy posiadają cechy niepospolite, wyrastają powyżej przeciętność, jawią się czytelnikowi niby herosi z podań mitycznych (niezłomny Skrzetuski, siłacz Podbipięta, szermierz niezrównany - Wołodyjowski). Nawet Kmicic, "w najwyższym stopniu ludzki", początkowo warchoł i watażka, posiada cechy niebywałe: odwagę graniczącą z brawurą i lekceważeniem Zgonu i zdumiewająca wytrzymałość fizyczną (ranny w pojedynku z Wołodyjowskim, postrzelony poprzez księcia Bogusława, poparzony poprzez Kuklinowskiego, ranny w trakcie przeprawy króla poprzez góry i prawie umierający od rozlicznych ran bitewnych przywieziony do własnego domu - zawsze w sposób błyskawiczny zdrowieje i dochodzi do pełni sił fizycznych). Jeżeli chodzi o postać Zagłoby, to nie ma ona proweniencji mitologicznej, ale stricte literacką - to antyczny żołnierz samochwał, szekspirowski Falstaff. Postać ta jest również "przeformowaniem literackim typu Jana Chryzostama Paska i Karola Radziwiłła - Panie Kochanku" (Bujnicki). Komizm prezentowany poprzez tego bohatera jest zarówno sytuacyjny (potyczka z małpami albo spektakularna ucieczka i sprowadzenie pomocy - zastosowanie Rocha Kowalskiego), jak i słowny (ofiarowanie królowi szwedzkiemu Niderlandów albo opowieść o wpływie oleju pochodzącego z ziaren słonecznika i mocnego wina na rozum i dowcip).
Postaci z Trylogii poznajemy i obserwujemy w działaniu, rzadko mamy do czynienia z ich przeżyciami wewnętrznymi i duchowymi (na przykład rozmyślania Skrzetuskiego dotyczące przyszłości Heleny, jeżeli została zgwałcona w Barze, czy dylematy Kmicica w drodze na Jasną Górę). Monologi wewnętrzne stosuje Sienkiewicz oszczędnie, jedynie w przełomowych dla bohatera chwilach - podjęcia poprzez niego istotnych decyzji. W razie charakteryzowania głównych bohaterów Trylogii trudno jest oprzeć się wrażeniu pewnej schematyczności w kształtowaniu ich wizerunków. Chociaż taka ich prezentacja podporządkowana jest w pierwszej kolejności ukazaniu poprzez Sienkiewicza nie jednostek, lecz grup socjalnych, typów ludzkich, gdzie autor Potopu dostrzegał wartości trwałe i cenne, warte przekazania czytelnikom, w przekonaniu tej idei, o której pisał w artykule O powieści historycznej. Zauważmy, że powielanie cech uważanych za pozytywne jest elementem stricte dydaktycznym - tworzenie wzorców (ciekawe jest, jak silnie spełniały one własne zadanie - bardzo regularnie działacze konspiracyjni czasów późniejszych przybierali pseudonimy właśnie z powieści historycznych Sienkiewicza). Siła, odwaga, talenty przywódcze, łatwość w podejmowaniu decyzji, honor, szlachetność, wierność królowi i ojczyźnie, wzmocnione pewnością, jaką dają wiara w słuszność kwestie, w imieniu której się walczy i religia - te cechy tworzyły w czasach pesymizmu popowstaniowego obraz idealnego Polaka i kanon patriotyzmu. Związek bohaterów z religią ma również ogromne znaczenie w tworzeniu owego ideału wzorca. Jan Skrzetuski został nawet nazwany poprzez Bolesława Prusa w opinii Ogniem i mieczem "chórem z greckich tragedii, niekiedy zaś samym Jezusem Chrystusem". Kmicic za swe grzechy chciał odpokutować na Jasnej Górze i po spowiedzi "o północy powrócił do celi, rozbudził Sorokę i kazał się przed spoczynkiem ćwiczyć, aż mu barki i plecy krwią spłynęły". Mały rycerz w każdej ciężkiej chwili swego żywota zwraca się do Boga: po Zgonu Anusi wstępuje do klasztoru, po oddaniu Krzysi Ketlingowi mówi: "Pan Bóg nade mną [...] trocha sobie przyklęknę i Panu Jezusowi się polecę...", a w kościele w Kamieńcu przysięga na krzyż, że nie dopuści do zdobycia twierdzy poprzez niewiernych. Ciekawa pod tym względem jest również postać żyjącego w celibacie Longinusa Podbipięty. Opis jego Zgonu jest wystylizowany na renesansowe obrazy przedstawiające męczeństwo świętego Sebastiana. I w chwili Zgonu otrzymuje nieśmiały Litwin najwyższą z możliwych nagrodę: "Aniołowie niebiescy wzięli jego duszę i położyli ją jako perłę jasną u nóg "Królowej Anielskiej"". We wspomnianej przedtem opinii Prusa scena ta jest skomentowana w następujący sposób: "Otóż, jeśli o rzeczach niebieskich wolno mieć swoje zdanie, to ośmielałbym się mniemać, Iż Królowa Anielska na taką "perełkę" spoglądać musiała ostrożnie i z daleka". Jednak dalej Prus przyznaje, Iż wyjście Podbipięty ze Zbaraża, towarzyszące mu przeczucie Zgonu, walka i Zgon rycerza należą do "najpiękniejszych ustępów powieści". Nagrodą dla umierających jest zbawienie, dla żywych zdobycie (po wielu perypetiach) ręki ukochanej kobiety. Ten ostatni obiekt charakterystyczny jest zarówno dla powieści historycznych typu walterscottowskiego, jak i dla dumasowskiego romansu awanturniczego. Te dwie odmiany gatunkowe powieści stanowiły w pisarstwie Sienkiewicza to, co Bujnicki nazywa "summą gatunków". Należy jednak wspomnieć również o epopeiczności i baśniowości w cyklu powieściowym Sienkiewicza i o odwołaniach do epiki rycerskiej, piśmiennictwa historycznego i do barokowych silva rerum. Sam Sienkiewicz w trakcie tworzenia Trylogii mówił o chęci powstania "nowoczesnej epopei". Związek z tym antycznym gatunkiem dostrzeżemy na płaszczyźnie schematów fabularnych, w ukazaniu wydarzeń przełomowych dla danej ekipy (tu odniesienia do wojny trojańskiej), ocenie moralnej czynów ludzkich i przenikaniu się stylu patetycznego (związanego z powagą sceny) i realistycznego.
W powieściach historycznych przed Sienkiewiczem przeważała narracja jawna, regularnie pierwszoosobowa (stylizowanie na wypowiedź ustną, "spowiedź" bohatera, pamiętnik albo gawęda). W Trylogii z kolei mamy do czynienia z narratorem ukrytym, którego język jest różna w wyraźny sposób od języka postaci, z zakresem kompetencyjnym charakterystycznym dla realistycznej powieści pozytywistycznej. Dzieło Sienkiewicza prócz realizowania zapotrzebowania społecznego i tworzenia wizji historii z czytelnym przesłaniem dla odbiorców (to jest wg Bujnickiego "mit historyczny związany z kompensacyjną wizją przeszłości") posiada również nadzwyczajnie ważną w owych czasach wartość poznawczą (trzeba pamiętać, w jaki sposób wyglądało szkolnictwo na terenach znajdujących się pod trzema zaborami). Wyraźnie wyróżnione są ramy tymczasowe powieści: Ogniem i mieczem zaczyna się w roku 1647, Potop w 1654, Pan Wołodyjowski w 1668. Bardzo precyzyjnie i plastycznie (z zaznaczeniem tła przyczynowo skutkowego) skonstruowane są sceny, gdzie mowa jest o istotnych dla historii Polski wydarzeniach. Nawet jeżeli bohaterzy w którymś nie mogli uczestniczyć, to czytelnik otrzymuje wiadomości bezpośrednio od narratora albo w opowiadaniu którejś z postaci drugoplanowych albo epizodycznych (na przykład o zdradzie pod Ujściem bohaterzy Potopu dowiadują się od krewnego Jana Skrzetuskiego - Stanisława). Podobną wartość mają cytowane w tekście powieści fragmenty autentycznej korespondencji z epoki albo wkomponowane obszerniejsze fragmenty źródeł historycznych. Bujnicki uważa, Iż składniki "źródła i literackiej fikcji dookreślają się wzajemnie". Sienkiewicz posiłkując się tekstami z epoki albo opracowaniami historycznymi stara się unaocznić i pokazać szerszy kontekst danego wydarzenia. Udział bohaterów w owych wydarzeniach pozwala na wprowadzenie elementu oceny, bez zbędnego i nachalnego obciążenia funkcją dydaktyczno moralizatorską. Pamiętać jednak należy o tym, co Bujnicki nazywa różnicą pomiędzy warstwami rzeczywistości "odtwarzanej" i "kreowanej". Chodzi tu o kryterium prawdy historycznej w obrębie fikcjonalnego świata przedstawionego powieści. Doskonałym odpowiednikiem jest opis bitwy grunwaldzkiej zawarty w Krzyżakach, wzorowany nie tylko na tekstach naukowych i przekazach z epoki, lecz i na obrazie Jana Matejki (zgon Wielkiego Mistrza, postawa Witolda). W Trylogii przedstawiane wydarzenia nie przekraczają granic prawdopodobieństwa, a umiejętne zastosowanie tekstów autentycznych wzmaga wrażenie "prawdziwości" fikcji. Dziedzina poruszana w cyklu powieściowym o dość wąsko zakrojonym czasie akcji - stworzenie Chmielnickiego, wojna polsko szwedzka i polsko turecka - pozwala Sienkiewiczowi utworzyć dzieło "ku pokrzepieniu serc", tak nadzwyczajnie potrzebne, szczególnie po klęsce stworzenia styczniowego. Autor Potopu w żaden bezpośredni i jawny sposób nie odnosił się do czasów mu współczesnych. Nie mając kłopotu z cenzurą mógł kształtować postawę patriotyczną i budować wyraziste wzorce moralne