Definicja POWIEŚCI REYMONTA

Co znaczy POWIEŚCI REYMONTA: Władysław Stanisław Reymont debiutował naturalistycznymi nowelami z życia wsi: Zgon (1893), Zawierucha i Suka (1894). Wkrótce później opublikował reportaż Pielgrzymka na Jasną Górę (1895). W opowiadaniach ujawnił talent i temperament rasowego epika, odbiegający od upodobań formacji liryków, skłonnych do wzruszeń i idealizowania rzeczywistości. Obdarzony fotograficzną pamięcią, która plastycznie rejestrowała wyglądy osób i rzeczy, zaprezentował się jako obiektywny obserwator, twardo, trzeźwo i bez złudzeń spisujący własne doświadczenia z polskiej wsi i prowincji. Utrwala wstrząsające w swoim prymitywizmie rodzaje chłopskie. Okrutna nowela Zgon, gdzie córka chłopska wywleka konającego ojca do chlewa, a po Zgonu okrada go - jest silną uwerturą tej twórczości. Dawał także wybitne, wierne "szkice fizjologiczne" prowincjonalnych grup zawodowych: handlarzy, kolejarzy, aktorów, inteligentów, wzbogaconych, awansujących społecznie chłopów.
Tradycyjnie zaliczano twórczość Reymonta do nurtu naturalistycznego Młodej Polski, jednak Kazimierz Wyka ocenia tę kwalifikację jako nie w pełni uzasadnioną (Remont, a więc ucieczka do życia 1979). Dowodzi, Iż autor Chłopów nie zetknął się w momencie powstawania inicjalnych opowiadań z teorią i praktyką Zoli. Od początku prezentował zaś "pozbawioną złudzeń filozofię życia" (Wyka 1979: 54). Przedmioty tego światopoglądu przenikają do jego późniejszych powieści.
Komediantka (1896) i Fermenty (1897) to dwie części powieściowej dylogii, poświęconej dziejom buntu egzystencjalnego córki kolejarza z prowincjonalnego Bukowca. Janka Orłowska nie znajduje ujścia dla swej energii i fantazji w rodzinnym miasteczku, ucieka z domu, aby po serii dramatycznych przejść (romans z kolegą z objazdowej trupy teatralnej, ciąża, zamach samobójczy) wyjść bez protestu za mąż za Andrzeja Grzesikiewicza, syna wzbogaconego chłopa i potulnie zaakceptować los kobiety żyjącej wyłącznie dla rodziny. Janka jest typową bohaterką Reymonta: działa pod wpływem nadmiaru siły witalnej, nie planuje, rzadko także racjonalizuje własne doznania. Zakończenie powieści tylko z pozoru znaczy życiową przegraną Janki. Nie została aktorką, ponieważ nie miała bezspornego talentu (warto wiedzieć, Iż teatralne losy bohaterki autor opiera na własnych przeżyciach), zaś życie w zespole pozbawiło ją wielu naiwnych złudzeń. Świadomie i odpowiedzialnie podjęła decyzję o małżeństwie z nie kochanym mężczyzną, dokonała wyboru pomiędzy niedobrym a nieco lepszym - ponieważ społecznie akceptowana rola żony i matki nie da się porównać z położeniem podejrzanej i pogardzanej aktorki. Filozofia Reymonta zakłada wyższość wszelkich form bytu społecznego nad swobodną ekspresją indywidualności. Bezlitosny realizm Reymonta odzwierciedla (Wyka 1979: 81) następujące zdanie z Fermentów: "Patrzyła śmiało w życie, w to codzienne szare życie, które ją ujęło w własne jarzmo, i widziała bez trwogi, a nawet z jakąś dziwną przyjemnością, Iż ono gnębi ludzi." (F, 225). Reymont nie jest jednak wyznawcą filozofii pesymistycznej. Jego obiektywizm każe mu równie skrupulatnie rejestrować, w okolicy przygnębiających przejawów życia, również zdarzenia radosne, pocieszające i kojące. Prawda o rzeczywistości jest złożona, wymyka się jednoznacznym schematom. Oto edukacja, którą Reymont realista wynosi z obserwacji natury i środowisk socjalnych.
Wartością dla Reymonta wydaje się dynamika życia, rozmach ambicji i dokonań pewnych grup socjalnych, z wyjątkiem moralnych ocen, które prowokują. Tak jak Przybyszewski cenił wyłącznie potęgę przejawiania się "fenomenów psychicznych", podobnie Reymont wybiera do opisu kręgi ludzkie o wyjątkowej socjalnej energii. W Komediantce przyśpieszony puls gromadnego życia uderza pośród ludzi teatru - mamy tu plastyczne sceny z prób, przedstawień i codzienności "towarzystwa", która obfituje w intrygi, podstępy, potajemne romanse, bezpardonowe walki o rolę, przykłady lizusostwa i konformizmu - odbite w naiwnych oczach adeptki z prowincji. Fermenty uważane jest za powieść lepszą artystycznie - wskazuje się tu fragmenty znakomite poznawczo i literacko. To między innymi wątek pogłębiania się manii prześladowczej zawiadowcy stacji, Orłowskiego, który sam na siebie wysyła donosy do zwierzchników, przekonujące własną prawdą wizerunki chłopa dorobkiewicza Grzesika i jego żony, dzieje stopniowego przełamywania wzajemnej obcości Janki i jej męża, Zgon, pogrzeb i stypa po pogrzebie żony Rocha.
W Ziemi obiecanej (1899) wyobraźnią Reymonta zawładnął stający się dopiero, tętniący życiem i robotą świat wielkiego, przemysłowego miasta. To, co "ohydne, lecz [...] zarazem potwornie ogromne i silne" - robota, wyzysk, pazerność, skrajna nędza i nieposkromione użycie - porwało pisarza swoim gigantycznym rozmachem. Intuicja epika podsunęła Reymontowi pomysł powstania dynamicznego wizerunku miasta, zbiorczego portretu wielonarodowej społeczności - zamiast przedstawienia historii pojedynczego bohatera. Mamy tu trzy postaci pierwszego planu, trzech muszkieterów przemysłu włókienniczego, którzy postanawiają walczyć (przeciw całemu miastu), mimo braku kapitału - o efekt. Polak Karol Borowiecki, Żyd Moryc Welt i Niemiec Maks Baum należą zarazem do trzech narodowości najliczniej w mieście reprezentowanych. Psychologiczne wizerunki tych bohaterów normalnie pasują do stereotypowych wyobrażeń Polaka, Żyda czy Niemca. Można w tym widzieć ambicję realisty, który dąży do powstania postaci o jak najszerszej reprezentatywności; można także wytknąć autorowi pewien schematyzm czy nawet - uprzedzenie. W szczególności środowisko żydowskie przedstawia poeta z dystansem nie wolnym od antypatii - nie tylko nazbyt obrotny Moryc Welt, lecz i cała galeria kombinujących przemysłowców, trywialnych dorobkiewiczów, zaś jako uzupełnienie obrazu, w tle, zepsuty romans Polaka z subtelną, wykształconą w polskiej kulturze żydowską dziedziczką. Mariaż nie dochodzi do skutku na skutek histerycznej interwencji matki młodego Polaka..., a łagodna intelektualistka wymienia się w typową dla swej ekipy narodowościowej, wulgarną babę (jeżeli pamięta się wspaniałe rodzaje lwic salonowych, sawantek i artystek tego samego pochodzenia w powieściach młodej Nałkowskiej, tendencyjność opisu Reymonta nie ulega kwestii). Osoba Polaka przynosi więcej płodnych zaskoczeń - Borowiecki to przebiegły, pozbawiony skrupułów, nierycerski Polak, obdarzony nie tylko talentem technicznym, lecz i "głową do interesów". Młody Niemiec - dla odmiany - dostał pewną dozę delikatności (relacja do okłamywanej Anki) w okolicy spodziewanej lojalności i pracowitości. Schematy nie ograniczają bogactwa łódzkich typów. Pośród Niemców poznajemy również przemysłowca starej daty, Bauma ojca, który nie rozumie ducha żarłocznej nowoczesności. Jego antytezą jest komiczny i straszliwy zarazem Müller, parweniusz milioner, chwalący się kosztownym wyposażeniem nie użytkowanego pałacu, a mieszkający w starej chałupie. Niemcem jest także fabrykant Bucholc, udręczony chorobą ciała i duszy, nielubiany poprzez swoich robotników, lokaja i Borowieckiego - "idealną własną maszynę". Nie mniej interesujący jest Kessler: w fabryce - bezwzględny wyzyskiwacz, w swojej bezstylowej posiadłości - pozbawiony hamulców rozpustnik. Zwracano uwagę na brak w powieści zindywidualizowanych przedstawicieli proletariatu. Celowo zacierana poprzez autora chronologia wydarzeń pozwala jednak na lokowanie ich między rokiem 1884 a 1892. W tym okresie rośnie świadomość tej ekipy pracowników w Królestwie. W czasie gdy Reymont przedstawia robotników fabrycznych jako ciemną, niezróżnicowaną masę, bezkarnie używaną poprzez łódzkich "rekinów". Wyka wskazuje, Iż owo "zaniżanie" poziomu mas robotniczych z jednej, a "zawyżanie" skali pazerności i użycia fabrykantów z drugiej strony, wymienia powieść skądinąd realistyczną, poprzedzoną solidnymi "studiami w terenie", w rodzaj wizji demonicznego miasta Molocha. Jego produktem jest szczególny typ człowieka - "lodzermensch", który ukształtował się w uwarunkowaniach bezwzględnej konkurencji (walki o byt). Pozbawiony współczucia i honoru, dla pieniędzy gotów jest oszukiwać, kraść, sprzedawać siebie. Borowiecki bez wahania przyjmuje kapitał od narzeczonej, aczkolwiek zdradza ją z piękną Lucy Zuckerową, a później żeni się (dla posagu) z wulgarną Magdą Müller. Bogacący się chłop Kaczmarek, w szczególności zaś odrażający lichwiarz Wilczek - to przykłady "lodzermenscha" pnącego się z nizin socjalnych. Mechanizmy przemiany chłopa w robotnika, zubożałego ziemianina w pracownika fabrycznego; deklasacja i awans, odbijają się tu w losach wielu bohaterów i ich rodzin (na przykład szlacheckiej rodziny Jaskólskich). Fundamentem sukcesu okazuje się w Łodzi nieuczciwość - na porządku dziennym są zawczasu aranżowane "plajty" i rozmyślne podpalenia, za które wyłudza się odszkodowanie. Ludzie zbyt subtelni, nieprzezorni albo lekkomyślni nie umieją przetrwać w wielkomiejskiej "dżungli" (samobójstwo Trawińskiego). Spojrzeniem autora na ów egzotyczny świat rządzą na przemian - fascynacja i awersja (która zatriumfuje w finale). Historia polskiego przemysłowca - w typie balzakowskiego Rastignaca - nie została przeprowadzona konsekwentnie. W finale powieści drapieżny "lodzermensch" ukazuje czytelnikowi... twarz dekadenta, rozczarowanego swoim sukcesem zawodowym i życiowym. Zrozumiał nagle, Iż właściwego wyboru dokonała Anka, która poświęciła się pracy pedagogicznej z robotniczymi dziećmi. W akcie ekspiacji postanawia ufundować ochronkę. Postać Anki jest w Łodzi przedłużeniem przestrzeni wiejskiej, naturalnej i pięknej, gdzie wyrastają niepodważalne zasady etyczne. Antynomia: miasto (dynamiczne, potworne w brzydocie fabryk, robotników, kalekiej, lęgnącej się tu "kultury" i programowej niemoralności) przegrywa więc ostatecznie z wsią. To bardzo młodopolski finał jednej z najświetniejszych (w okolicy Lalki) monografii miasta w polskiej poezji.
Najambitniejszą powieścią Reymonta, uhonorowaną w roku 1924 Nagrodą Nobla są Chłopi. Utwór ten dyskontuje głęboką znajomość wsi i chłopskich charakterów, którą autor, syn organisty ze wsi Kobiele Ogromne, umiał artystycznie wyzyskać. Wpisują się także Chłopi w nurt ludomańskiej fascynacji środowiskiem, uważanym za rezerwuar pierwiastków rdzennie narodowych: witalności, tężyzny fizycznej, nieskażonego obcymi naleciałościami obyczaju i języka. Zawieszając akcję powieści w zasadzie poza historią, w swoistym mitycznym bezczasie, Reymont koncentruje się na fazach rocznego cyklu wegetacyjnego przyrody, wiążąc egzystencję mieszkańców wsi Lipce z powtarzalnym rytmem zmieniających się pór roku, prac rolniczych i świąt kalendarza liturgicznego. Podnosi tym samym z pozoru prozaiczne życie chłopów do wyżyn mitu. Równocześnie, niezawodnym piórem realisty tworzy jędrne, niezapomniane sylwetki, wikła je w dramatyczne, pospolite albo śmieszne sytuacje. Barwna rodzajowość z jednej strony; z drugiej - mityczna monumentalizacja składają się na artystyczny sukces utworu. Wpisane w porządek obyczajowo obrzędowo religijny, unormowane życie mieszkańców Lipiec zakłócają namiętności, ogniskujące się wokół postaci Jagny. Funkcjonuje ona jak Helena Trojańska, przyczyna waśni Greków i Achajów. Nie wszystkie sceny powieści, na przykład bitwa o las, osiągają patetyczny wymiar epizodów wojny trojańskiej. Także motyw kazirodczej miłości Antka do macochy, wzajemnej nienawiści ojca i syna odsyłają do wzorców mitologicznych. Warto zapamiętać, Iż postać ogromnej miłośnicy, wyrastająca powyżej epickie prawdopodobieństwo, nabiera cech symbolicznego uosobienia pogańskiej Bogini Płodności, siły kreacyjnej i nienasycenia rodzącej ziemi. Dla niej - pisze Wyka - "prawem najwyższym jest akt miłosny, a obojętni są jego kolejni sprawcy" (Wyka 1987: 176).
W Chłopach nad indywidualnymi porywami i tęsknotami ciążą prawa akceptowane poprzez zbiorowość. Wszelakie próby zaznaczenia własnej odrębności kwitowane są skutecznym narzuceniem buntownikowi powszechnej normy obyczajowo moralnej. Wieś piętnuje romans Antka z macochą, okrutnie każe Jagnę za jej rozwiązłość, krytycznie ocenia niepokoje kleryka Jasia powiązane z Jagną. Ze sztuką i ideologią Młodej Polski łączy Chłopów przeświadczenie, Iż całościowe ujęcie sensu kondycji człowieka, zarówno jednostkowej, jak i gromadnej, historycznej, można osiągnąć przy udziale mitu (Wyka 1987: 176). Również częściowe nawiązanie do upodobań stylistycznych epoki i kreowanie postaci symbolicznych stanowi koncesję autora, który z temperamentu jest przecież trzeźwym realistą, nie zaś nadwrażliwym impresjonistą, na rzecz mody literackiej. Na tle ozdobnej prozy młodopolskiej styl powieści Reymonta odznacza się prostotą, wydaje się niezauważalny, precyzyjnie przylega do opisywanych elementów i fenomenów (Hutnikiewicz 1994: 283). To tendencja ogólna. W Chłopach wyodrębniono aż trzy wcielenia narratora: przeważnie zabiera w nich głos "wsiowy gaduła" (czy gawędziarz chłopski, posługujący się "gwarą", opartą na łowickim systemie dialektycznym i zabarwioną domieszką zwrotów i wyrazów archaicznych; w sumie wyłania się z tych wypowiedzi wizja wsi starożytnej, rodowej, hieratycznej, odwiecznej [Rzewuska 81-82]), w dalszym ciągu "stylizator młodopolski", wreszcie - "realistyczny obserwator", nawiązujący do wzorów prozy pozytywistycznej (Wyka 1979: 130).
Ostatnim większym dziełem powieściowym Reymonta była epopeja pt. Rok 1794 (1913-1918), złożona z trzech części: Ostatni sejm Rzeczypospolitej, Nil desperandum, Insurekcja. Poeta zajął się bardzo specjalnym okresem polskiej historii (raptem dotkniętym w retrospekcjach Popiołów), gdzie obóz patriotycznych posłów na Sejm Czteroletni usiłował desperacko uzdrowić upadające kraj, a insurekcja kościuszkowska nie zdołała powstrzymać tragedii. Reymont starannie przygotował się pod względem faktograficznym (prace historyczne, pamiętniki, kalendarze i gazety z XVIII w., utwory literackie przeznaczone wybranej epoce), dał faktom przywołanym właściwą ocenę, jednak zabrakło w trylogii jednolitej, wyrazistej koncepcji historiozoficznej. Powieść rozpada się na fragmenty ujmujące prawdą kolorytu lokalnego epoki i jej kontrastów: zaangażowania patriotów, korupcji i zabaw obojętnych. Zauważa się, Iż poeta nie oddał tu sprawiedliwości znakomitym ludziom tego czasu; rekompensuje to sympatią do prostego polskiego żołnierza. Powieść nie posiada żywiołowej siły poprzednich tekstów, obfituje w zapożyczenia od Sienkiewicza, Kraszewskiego i Żeromskiego (Kocówna 1971).
Jednym z ostatnich utworów jest spirytystyczna powieść Wampir. Autor daje w niej słowo mistycznym zaciekawieniom końca wieku. Zresztą - spirytyzmem interesował się od młodości, miał za sobą nawet krótką karierę medium. Seanse spirytystyczne, opis pojawienia się mglistych "astrali" nad ciałami uśpionych mediów - Daisy i Zenona, eksperymenty nad postępem jaźni, wampiryzm bohaterki - wszystko to rozgrywa się pośród zasnutych mgłą realiów londyńskich, zapamiętanych przed dziesięciu laty (w 1894 r. Reymont był tam na zjeździe spirytystów; powieść wydano w 1911 r.). Utwór nie przewyższa swoim poziomem popularnych w ówczesnej Europie ezoterycznych powieści. "Wampir stał się zapowiedzią schodzenia dróg pisarskich na manowce" - pisze Kocówna (1971). Gdyż jednak autor znowu pisał "z autopsji", powieść wyróżnia się tajemniczą, sugestywną atmosferą.
(Krystyna Kralkowska Gątkowska)
Zobacz także: CHŁOPI REYMONTA