Definicja BEMA PAMIĘCI ŻAŁOBNY RAPSOD

Co znaczy BEMA PAMIĘCI ŻAŁOBNY RAPSOD: Tytuł ten nosi wiersz napisany w 1851 r. poprzez Cypriana Norwida ku uczczeniu pierwszej rocznicy Zgonu generała Józefa Bema. Bem był znakomitym oficerem i teoretykiem wojskowym. W latach 1812-1813 brał udział w wyprawie Napoleona I na Moskwę. W późniejszym czasie zajmował się inżynierią, napisał pracę Uwagi o rakietach zapalających, która w j. polskim została wydana dopiero po jego Zgonu (w r. 1853). W okresie stworzenia listopadowego kierował artylerią w bitwach pod Iganiami, Ostrołęką i w okresie obrony Warszawy (1831), awansując do rangi generała. Po upadku stworzenia wyemigrował do Francji, gdzie związany był z obozem Adama Jerzego Czartoryskiego i dążył do utworzenia polskich formacji wojskowych w Belgii i Portugalii. W okresie Wiosny Ludów, w 1848 r., kierował obroną Wiednia, a w dalszym ciągu odnosił zwycięstwa nad Austriakami w Siedmiogrodzie. Dowodził jako wódz naczelny powstańczą armią węgierską pod Temesvárem. Po porażce, by nie otrzymać się do austriackiej niewoli, przeszedł na muzułmanizm, przyjął imię Murat Pasza i wstąpił do wojska tureckiego. Zmarł po internowaniu w Aleppo, w Syrii. Jego pierwszy pogrzeb nie był okazały. Prochy generała Bema przeniesiono do Polski dopiero w roku 1929 i złożono w Tarnowie, gdzie się urodził. Wielkim szacunkiem darzyli go Polacy, Węgrzy, Rumuni, Turcy.
Norwid nadał swojemu wierszowi formę rapsodu, utworu epickiego o podniosłym charakterze, który opisywał sławnego bohatera albo istotne wydarzenie z dziejów jakiegoś narodu (nazwa ta wywodzi się od rapsodów - wędrownych recytatorów występujących w okresie świąt i uroczystości w starożytnej Grecji; naukowcy uważają, Iż z recytowanych poprzez nich cykli epickich pieśni wywodzi się epos). Cały wiersz przesycony jest stylizacją archaiczną. Autor posłużył się metodą polskiego heksametru, typem wiersza nawiązującym do heksametru antycznego. Nadawał on utworowi uroczysty, dostojny charakter. Grecy wykorzystywali go w pierwszej kolejności w eposach. Jedną z w najwyższym stopniu udanych prób w poezji polskiej było wprowadzenie heksametru poprzez Adama Mickiewicza do Powieści Wajdeloty w Konradzie Wallenrodzie.
Obrazowanie rapsodu również kładzie nacisk na wywołanie w czytelniku wrażenia wzniosłości, powagi, podkreśla znaczenie opisywanego momentu. Poprzedzające tekst motto skutkuje zrównanie zasług Bema i uznania, jakie autor miał dla niego, ze sławą otaczającą jednego z najznakomitszych wodzów starożytności, Hannibala, który całe życie poświęcił walce z Rzymem w obronie ukochanej Kartaginy. Norwid nie odwołuje się w swoim wierszu do rzeczywistego pogrzebu generała Bema, ale opisuje wyobrażony pochówek wojownika bohatera. Splata w nim tradycję wywodzącą się z antyku z pogańskimi i staropolskimi zwyczajami pogrzebowymi. Ukazuje pogrzebowy orszak, gdzie w określonej kolejności idą panny żałobne (na wzór dawnych, pogańskich płaczek, kobiet wynajmowanych do głośnego wyrażania żalu po zmarłym, płaczących, rozdzierających szaty, tłukących gliniane naczynia), chłopcy bijący w topory, służba uderzająca w tarcze. Niesione są również proporce i żałobna chorągiew. Dawniej, w XVII w., na takich chorągwiach malowano sceny z życia zmarłego albo jego portret, umieszczano herb, wypisywano nazwisko i datę Zgonu. Pojawia się również rycerski pancerz i miecz opleciony wawrzynem, a więc laurem - symbolem sławy - jak w starożytnej Grecji i Rzymie.
Interpretatorzy wiersza nie byli zgodni co do tego, czy zmarły generał jedzie konno, czy umieszczony jest na marach, a za nimi prowadzony jego koń. Jednak w tekście utworu nie ma mowy o wozie żałobnym, wydaje się więc, Iż rację mają Artur Sandauer i Ireneusz Opacki, gdy opowiadają się za drugą spośród wspomnianych możliwości. Ostatni z nich ponadto wskazał na zwyczaj wywodzący się z antyku, aktualny także w Polsce - w orszaku pogrzebowym jechał za trumną tzw. archimimus. Był to człowiek podobny do zmarłego, ubierany w jego szaty czy zbroję. Wjeżdżał on później do świątyni i przy katafalku spadał z konia, co miało świadczyć o rycerskości zmarłego. Wprowadzenie takiego obrazu do wiersza wzmaga jego patos - oto wódz udaje się na ostatnią wyprawę.
W rapsodzie Norwida rycerz nie spada jednak z konia, uczestnicy orszaku, wg opowiadającego, zmuszą konia wspólnie z jeźdźcem do przeskoczenia grobu. Dlatego pochód będzie kroczył dalej, w przyszłość. Tu najpełniej widać, jak pisze Opacki, związek z epopeją; Norwid opisuje gdyż przełomowy okres w historii, pokazuje, jak następcy dziedziczą ideę Bema, jak wkraczają w nową epokę. Być może zawarta tu jest również aluzja do jeszcze jednego przekazu antycznego, podkreślającego nieumiejętność wykorzystywania zwycięstw poprzez Hannibala. Historie antycznego i romantycznego wodza nie toczą się precyzyjnie tym samym torem, siła legendy otaczająca Bema sprawi, Iż jego wysiłek twórczo zostanie wyzyskany poprzez jego następców. Ostatnia strofa opisuje przyszłość - czas, gdy spadkobiercy myśli generała pokonają przeszkody, obudzą miasta zatopione we śnie, utożsamione z biblijnym Jerychem, nie jak Izraelici graniem trąb, ale "W bramy bijąc urnami, gwizdając w szczerby toporów", a więc przez odwoływanie się do przodków, czerpanie z przeszłości, tradycji walk o wolność. Rapsod o Bemie rozpoczynał się pytaniem, podobnie jak Powieść Wajdeloty, ostatnia strofa przynosi aluzję do innego utworu Mickiewicza - Ody do młodości. Tam miał się odmłodzić świat, pozbyć się opleśniałej kory, tu - w przekonaniu idei Bema, który walczył o wolność różnych ludów i potrafił je zjednoczyć - "pleśń z oczu" mają odgarnąć narody. Wiersz pozostaje otwarty, kończy się słowami "Dalej - dalej - -".
(Anna Krysztofiak)
Zobacz także: BOHATER ROMANTYCZNY, DZIEŁO OTWARTE, EPOPEJA, HISTORIA, PAMIĘĆ, Literatura NORWIDA, Stworzenie LISTOPADOWE, Typy I GATUNKI LITERACKIE W EPOCE ROMANTYZMU, STYLIZACJA BIBLIJNA, TYRTEIZM, WIERSZ ROMANTYCZNY