Definicja APOKRYFY

Co znaczy APOKRYFY: Apokryfy (gr. apokryphos - ukryty, tajemny, niepewnego pochodzenia) to w rozumieniu kościelnym pisma starożydowskie albo starochrześcijańskie nawiązujące treściowo, gatunkowo i stylistycznie do historii biblijnej, które jednak z racji na niejasne geneza, falsyfikatowy charakter czy heretyckie treści pozostały poza kanonem Pisma świętego (a więc formalnie ogłoszonego poprzez Kościół spisu ksiąg biblijnych). Dzisiejszy katolicki skład Pisma świętego kształtował się od pierwszych wieków chrześcijaństwa aż po rok 1546, kiedy to został ostatecznie zatwierdzony poprzez Sobór Trydencki. Fundamentalnym kryterium decyzyjnym o włączeniu danego pisma do biblijnego kanonu jest uznanie go za tekst powstały pod natchnieniem Ducha Świętego - oznacza to, że prawdziwym Autorem Księgi jest Bóg, zaś człowiek spisujący Jego Wyraz pełni jedynie funkcję żywego i rozumnego "medium". Odpowiednio z dekretem Soboru Trydenckiego katolicki kanon Pisma świętego obejmuje 46 ksiąg Starego Testamentu i 27 ksiąg Nowego Testamentu. Poza ramami kanonu biblijnego znalazły się setki czy nawet tysiące utworów apokryficznych, gdzie anonimowi autorzy, ukrywający się zazwyczaj pod imionami któregoś z patriarchów, proroków czy apostołów, przedstawiają wydarzenia powiązane tematycznie z historią biblijną, naśladując przy tym poetykę ksiąg kanonicznych i stwarzając w ten sposób pozory autentyczności (a zatem i kanoniczności) swych dzieł. Pisma tego rodzaju powstawały mniej więcej do V w. n.e.; były to zarówno apokryfy starotestamentowe (na przykład Testament Dwunastu Patriarchów, Pokuta Adama, Apokalipsa Mojżesza), jak także nowotestamentowe (na przykład Protoewangelia Jakuba, Ewangelia Nikodema, Apokalipsa Piotra).
Fenomen niezwykłej popularności apokryfów w tradycji chrześcijańskiej wyjaśnia może najlepiej ostatnie zdanie Ewangelii św. Jana: "Jest ponadto sporo innych rzeczy, których Jezus dokonał, a które, gdyby je wnikliwie opisać, to sądzę, Iż cały świat nie pomieściłby ksiąg, które trzeba aby napisać". Informuje ono gdyż o świadomym pomijaniu poprzez autorów pism kanonicznych (w tym przypadku Ewangelii) "wielu rzeczy" mniej ważnych z punktu widzenia celu podstawowego - budowania i utwierdzania wiary. Ewangelie na przykład nie konstruują całościowej, historycznej biografii Jezusa, ale wybierają z niej tylko te fakty, które są ważne dla pełnego przekazu chrześcijańskiej doktryny. Nie dowiadujemy się na przykład jak Chrystus wyglądał, jak spędzał swe dzieciństwo i młodość w Nazarecie; jeszcze mniej mówią ewangeliści o Jego Matce, Maryi. Ów "cały świat" niedopowiedzeń i przemilczeń pism kanonicznych starały się co najmniej częściowo zapełnić właśnie apokryfy. Nie przypadkowo jednym z fundamentalnych wyróżników poetyki apokryfu jest ambicja ogarnięcia całości historii świętej; całość tę starają się artysty apokryfów zrekonstruować jak w najwyższym stopniu wnikliwie, uzupełniając i konkretyzując w oparciu o tradycję, swoją wiedzę, wyobraźnię czy fantazję wszelakie "luki informacyjne" przekazu kanonicznego.
Okresem największego rozkwitu piśmiennictwa apokryficznego był na Zachodzie schyłek średniowiecza. Pozakanoniczne wątki z życia Świętej Rodziny przedostają się wówczas nawet do kalendarza liturgicznego (na przykład święto Ofiarowania Matki Boskiej). Wyjaśnia się i przerabia masowo apokryfy dawne, przekazane poprzez tradycję, lecz równocześnie pojawia się wielka fala różnogatunkowych utworów narracyjnych (opowieści, romanse, historie, legendy, żywoty, rozmyślania, pasje, listy i tak dalej) inspirowanych fabularnymi wątkami biblijno apokryficznymi, lecz nie będącymi już apokryfami w pierwotnym, kościelnym rozumieniu. Ich autorzy nie pretendują już gdyż przez różnego rodzaju zabiegi imitacyjne do nadania im rangi pism natchnionych, lecz pragną jedynie w najlepszej wierze - czyli "dla pomnożenia chwały Boga" - zaspokoić pobożną ciekawość prostych wiernych, dostarczając im zarazem atrakcyjnej czytelniczo "duchowej strawy". Dlatego, jak proponuje Maria Adamczyk, lepiej określać je - w przeciwieństwie od apokryfów właściwych - jako opowieści czy narracje biblijno apokryficzne. W utworach takich coraz bardziej zaciera się granica między przekazem biblijnym a tradycją apokryficzną, między kanoniczną prawdą a literacką fikcją, pomiędzy prawdopodobieństwem a cudownością. Żywiołowemu rozprzestrzenianiu się wątków apokryficznych w sztuce sakralnej i w poezji religijnej późnego średniowiecza stanowczo przeciwstawił się Sobór Trydencki, kwalifikując je jako "kłamliwe babskie bajania".
Polskie utwory apokryficzne to niemal wyłącznie przekłady, przeróbki i kompilacje źródeł łacińskich. Zachowało się ich mało, raczej z końca XV i początku XVI w. To są raczej fabularne opowieści o charakterze biograficznym, uzupełniające szczegółami i komentarzami liczne luki występujące w ewangelicznej opowieści o życiu Chrystusa i innych postaci biblijnych, w szczególności Maryi i jej matki, św. Anny.
Głównym dziełem apokryficznym naszego średniowiecza jest tak zwany Rozmyślanie przemyskie (Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa), powstałe najprawdopodobniej w połowie XV w., a zachowane w kopii sporządzonej najpierw w. XVI. Obszerny, ponieważ liczący 426 kart rękopis znajdował się do końca wojny w Bibliotece Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu (stąd nazwa); aktualnie przechowuje go Biblioteka Narodowa w Warszawie. Brakuje w nim początku i sporego fragmentu zakończenia z opisem męki Chrystusa. To jest "powieściowa" rekonstrukcja dziejów Świętej Rodziny, uwzględniająca między innymi przemilczany w Ewangeliach moment dzieciństwa Jezusa czy szczegółowe opisy urody Marii i jej Syna. Rozmyślanie przemyskie jest unikatową w skali europejskiej kompilacją najrozmaitszych źródeł (Ewangelie, komentarze biblijne, apokryfy, traktaty teologiczne, legendy), imponującą mozaiką cytatów umiejętnie skomponowaną poprzez anonimowego erudytę, który - co w najwyższym stopniu interesujące dla historyka literatury - odsłania także tajniki warsztatu średniowiecznego "składacza". Język zabytku, wykazujący cechy północnomałopolskie, wyróżnia się nadzwyczajnie bogatą skalą słownictwa - od kolokwialnego po teologiczne i retoryczne.
Pozostałe utwory apokryficzne w j. polskim nie posiadają już takiego zakroju i wartości literackiej jak Rozmyślanie przemyskie. XV wieczny rodowód posiadają trzy teksty zachowane w kopii sporządzonej w roku 1544 poprzez Wawrzyńca z Łaska: Kwestia chędoga o męce Pana Chrystusowej, posiadająca formę kazania wielkopiątkowego, w które wplecione zostały modlitwy, rozmyślania i komentarze teologiczne; Ewangelia Nikodema, składająca się z tak zwany aktów Piłata dotyczących sądu nad Jezusem i opowieści o zstąpieniu Chrystusa do otchłani; Historia Trzech Króli, przekład utworu karmelity Jana z Hildesheim, apokryficzna legenda z elementami fantastyki i egzotyki wschodniej. Z połowy XV w. pochodzi przełożony łac. List Lentulusa do senatu rzymskiego, zawierający między innymi opis wyglądu Jezusa, zaś z przełomu XV i XVI w. zachowane w rękopiśmiennej, bogato iluminowanej kopii sprzed 1532 r. Rozmyślania dominikańskie, przedstawiające naturalistycznie ujętą historię męki Chrystusa. Od początku XVI w. opowieści biblijno apokryficzne ukazywały się także drukiem, co dowodzi ogromnego zapotrzebowania czytelniczego na tego rodzaju utwory. W roku 1522 drukarnia Wietora w Krakowie wypuściła dzieło Baltazara Opecia pt. Żywot wszechmocnego Syna Bożego Pana Jezu Krysta - obszerną powieść o życiu św. Rodziny, stanowiącą kompilację źródeł łacińskich i polskich (do końca XIX w. powyżej 40 wydań!). Dosłownym tłumaczeniem łac. był Żywot świętej Anny Jana z Koszyczek (około 1522). W Historyi o świętym Józefie, Patryjarsze Starego Zakonu (1530) pojawia się nieobecna w Biblii opowieść o małżeństwie bohatera z królewną egipską Aseneth. Historyja barzo cudna... o powstaniu nieba i ziemie (1551) Krzysztofa Pussmana to przekład starotestamentowego apokryfu opowiadającego dzieje pierwszych rodziców, z kolei Postępek prawa czartowskiego przeciw rodzajowi ludzkiemu (1570) przedstawia w formie narracyjno dialogowej obrady sejmu piekielnego, na którym dzieje się spór pomiędzy Bogiem a Szatanem o władzę nad światem. Liczne motywy apokryficzne pojawiają się także w pieśniach religijnych, w szczególności bożonarodzenowych, w utworach dewocyjnych, kaznodziejskich czy nawet teologicznych z w. XV i XVI (na przykład w Kazaniach o NMP Jana z Szamotuł zwanego Paterkiem znajdujemy szczegółowy opis urody Maryi).
Należy podkreślić, Iż aczkolwiek rodzimi artysty literatury biblijno apokryficznej wzorowali się na utworach łacińskich, wprowadzali do niej w okolicy uniwersalnych treści teologicznych i dewocyjnych także lokalny koloryt obyczajowy, zaś ich dokonania stały się istotnym składnikiem naszej tradycji literackiej, wydatnie przyspieszając kształtowanie się różnorodnych form wypowiedzi epickich.
Zobacz także: BIBLIA A Poezja, WŁADYSŁAW Z GIELNIOWA